تاریخ آخرین ویرایش : شنبه،24-1-1398
تعداد بازدید :266

در خدمت تاریخ

تا همین چند سال پیش خیالی و آرزویی بیش نبود که کتاب خاطرات محمدعلی فروغی را در دست بگیریم و از وقایع زندگی و فعالیتهای روزانة سیاسی و فرهنگی‌اش به طور جزئی آگاه شویم. تقریباً هیچ‌کس جز خانوادة فروغی نمی‌دانست که او سالیان سال با رویه‌ای منظم و پشتکاری کم‌نظیر هر روز به ثبت رویدادها می‌پرداخته است. وقتی در سال ۱۳۸۷ دفترچه‌ای از یادداشتهای روزانة فروغیِ بیست و هفت ساله نصیب کتابخانة مجلس شورای اسلامی شد، کسی گمان نمی‌کرد که این، مقدمه‌ای برای بیرون آمدن بخش بزرگی از یادداشتهای شخصی ذکاءالملک از کُنج مهجوری شود. ایرج افشار که دل در گرو نشر این قبیل نوشتجات تاریخی داشت، در معرفی این دفترچه نوشت: «پس از فروش کتابخانة فروغی به کتابخانة دانشکدة حقوق دانشگاه تهران در دهة سی توسط فرزند ارشدش جواد که در وزارت خارجه بود و در دهة سی درگذشت، تصور آن نمی‌شد که چنین دفتر گرانبهایی به دست آمدنی باشد. از مرحوم مهندس محسن فروغی هم که خود اهل کتاب بود هیچ‌گاه ذکری از چنین یادگاری نشنیده بودم و از محمود فروغی هم. اینک که این نسخه شصت و دو سال پس از درگذشت فروغی چهره می‌نماید جز نادرة‌ عجیب و اتفاق روزگار چه تواند بود؟» (یادداشتهای خصوصی محمدعلی فروغی از روزگار بیست و شش سالگی»، ایرج افشار،‌ پیام بهارستان، دورة جدید، سال اول، شمارة ۱ و۲، پاییز و زمستان ۱۳۸۷، صص ۲۶ـ۲۷٫ این یادداشتها بدین مشخصات به چاپ رسیده است: یادداشتهای روزانه از محمدعلی فروغی (۲۶ شوال ۱۳۲۱ـ۲۸ ربیع‌الاول ۱۳۲۲ قمری)، به کوشش ایرج افشار، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸).
پیدا شدن این دفترچه و اهتمام در طبع آن سبب شد تا افشار در پی یافتن بازماندگان خاندان فروغی برآید. او در بازپسین سال عمر با یاری فرزند خویش،‌ آرش افشار، با جمشید فروغی، نوة محمدعلی فروغی، آشنایی گرفت و بدین واسطه از وجود دفترچه‌های بیشتری از این دست باخبر شد. اولین و تنها دفتری که افشار از مجموعه دفاتر ذکاءالملک در دست گرفت و دید رساله‌ای است که فروغی در آن خاطراتش را دربارة سرگذشت خود، پدر و خاندانش نوشته و بسیار هم خواندنی است. پس از درگذشت افشار،‌تصویر بیست و هفت دفترچه و تقویم دیگر به پایمردی آرش افشار و به لطف و بلندهمتی آقایان خسرو و جمشید فروغی، فرزندان گرامی محمود فروغی، در فاصلة فروردین ۱۳۹۱ تا اردیبهشت ۱۳۹۳ به گنجینة پژوهشی ایرج افشار و ما سپرده شد تا پس از سالیان دراز به زیور طبع آراسته گردد. در مهرماه ۱۳۹۴ میراث‌داران نیک‌نفس ذکاءالملک این خدمت بزرگ فرهنگی را تکمیل کرده، اصل همة دفاتر و تقویمها را به گنجینة پژوهشی ایرج افشار بخشیدند.
بخش قابل توجهی از نوشتجات فروغی سالها در اختیار حبیب یغمایی بود. یغمایی پس از تأسیس مجلة یغما در سال ۱۳۲۷ به انتشار تعدادی از آنها در مجله‌اش دست زد و در جایی نوشت: «نامه‌های سیاسی و تاریخی مرحوم فروغی را آنچه در دست است به سه قسمت می‌توان تقسیم کرد: ۱٫ نامه‌های رسمی به کنگره‌ها و مجامع بین‌المللی و روزنامه‌های جهان و دولتها (به زبان فرانسه و انگلیسی) و اولیای امور ایران ۲٫ نامه‌های خصوصی به شاه ایران و رجال و بزرگان و جوابهای این نامه‌ها که ما بعضی را در شماره‌های پیش چاپ کرده‌ایم و به اقتضای زمان بقیه را نیز انتشار خواهیم داد. ۳٫ یادداشتهای روزانة مسافرتها و ملاقاتها و مذاکرات خصوصی و محرمانه با بزرگان کشورهای دنیا و بیوگرافی این رجال به طور کامل و بیان عقاید و نظر آنان و راه و رسم جلب ایشان از نظر مصلحت مملکت ایران. و به نظر من این قسمت، از سایر نوشته‌های فروغی حساس‌تر و بی‌پیرایه‌تر است. زیرا صرفاً برای مطالعة‌شخص خودش نوشته و گاه‌گاه بدانها مرور می‌کرده تا گفته‌ها و شنیده‌ها را فراموش نکند و در هر موقع رشتة مطلب را به مصلحت مملکت به هم پیوندد…. انتشار این یادداشتها عجالةً به مصلحت نیست،‌ مگر بعضی از قطعات سادة آن». او سی سال پس از درگذشت فروغی، همچنان چاپ بسیاری از این نوشته‌ها را روا نمی‌دانست و آنها را در مجلس بزرگداشتی که در آذرماه ۱۳۵۰ در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران برگزار شد به فرزندان وی مسترد داشت.
قسمت بزرگی از ماترک کاغذی فروغی تا سال ۱۳۵۸ در تملک فرزند دومش، محسن فروغی بود و از پسِ مصادره به حوزة هنری سازمان تبلیغات اسلامی منتقل گردید. تقویمها و دفترچه‌هایی که اساس طبع کتاب حاضر و کتاب یادداشتهای روزانة محمدعلی فروغی از سفر کنفرانس صلح پاریس قرار گرفت، به گفتة جمشید فروغی همگی نزد عمویش، محسن فروغی بود و برای مدتی از سرنوشتشان اطلاعی نبود. در سال ۱۳۷۲ ماری شیدانی، همسر محمود فروغی آنها را در منزل فرشته فروغی، فرزند چهارم ذکاءالملک یافته و به آمریکا برد و خود قصد چاپ و انتشارشان را کرده بود که زمانه مهلت نداد و تقدیر چنین رقم زد که انجام این کار بر عهدة ما قرار گیرد. شش دفتری را که یادداشت‌های سفر کنفرانس صلح پاریس در آن نوشته شده است در پیشگفتار همان کتاب معرفی کرده‌ایم. اینک جای آن است که باقی دفاتر را که به‌زودی تماماً در کتاب خاطرات محمدعلی فروغی به همراه یادداشت‌های روزانه از سال‌های ۱۲۹۳ تا ۱۳۲۰ (تهران، گنجینة پژوهشی ایرج افشار و انتشارات سخن) منتشر می‌شوند به اجمال بشنا سانیم:
پنج تقویم، یا به‌اصطلاح آن زمان «وقت‌نامه» از سال‌های ۱۲۹۳ تا ۱۲۹۵، ۱۲۹۷ و ۱۲۹۸ شمسی. همة این تقویم‌ها در قطع جیبی کوچک‌اند با جلد مقوایی نازک و کاغذ کاهی، در شصت و چهار صفحه، که در باغ مروی مطبعة میرزا علی‌اصغر به طبع رسیده‌اند. یادداشت‌های این پنج تقویم تقریباً منحصر است به عایدات فروغی و وضع مالی سالیانة وی. یادداشت‌های تقویم سال ۱۲۹۷ در آذرماه قطع می‌شود و تقویم سال ۱۲۹۸ به‌کلی خالی از هر نوشته‌ای است. سبب این است که فروغی در آذر ۱۲۹۷ روانة پاریس گردیده و چنانکه گفتیم یادداشت‌های آن سفر را در دفاتر جداگانه‌ای به تحریر درآورده است.
دفترچه‌ای به قطع جیبی کوچک با جلد چرمی زرشکی و کاغذ شطرنجی که پنجاه و هفت صفحة آن شرح دخل و خرج فروغی است از آغاز سال ۱۳۰۱ تا پایان سال ۱۳۰۴ و سیزده صفحة دیگرش مطالب متفرقه است، عمدتاً شامل اسامی و آدرس دوستان وی در اروپا.
دفترچه‌ای به قطع پالتویی با جلد مقوایی با روکش چرم مشکی و کاغذ شطرنجی که چهل و شش صفحة آن یادداشت‌های روزانة ۲۸ اسفند ۱۳۰۵ تا ۲۷ فروردین ۱۳۰۶ است و هشت صفحة پایانی آن شرح مخارج تیر و مرداد ۱۳۰۵، به همراه منقولاتی از سه گزارش و نامه به زبان انگلیسی دربارة خور موسی، بار و شط‌العرب.
دفترچه‌ای به قطع پالتویی با جلد مقوایی و کاغذ خط‌دار معمولی که سی و هفت صفحة آن یادداشت‌های روزانه است از ۳۰ خرداد تا ۱۴ شهریور ۱۳۰۶، و بیست و دو صفحه‌اش ذکر مخارج سفر اروپا.
دفترچه‌ای مشابه دفتر قبل که چهل و هفت صفحة آن یادداشت‌های روزانة ۱۴ مهر ۱۳۰۶ تا ۳۰ فروردین ۱۳۰۷ است. در دیگر صفحات آن مطالب متفرقه‌ای از قبیل اسامی و آدرس اشخاص مختلف، نام بعضی کتب، ترجمة بعضی آرای سقراط و افلاطون و ارسطو، و شرح مخارج سفر انقره نوشته شده است.
دفترچه‌ای به قطع پالتویی با جلد گالینگور مشکی و کاغذ شطرنجی که از پاریس خریداری شده و یادداشت‌های روزانة ۱۱ اردیبهشت تا ۱۵ آذر ۱۳۰۷ در هفتادوهشت صفحة آن نوشته شده است. سه صفحة پایانی این دفترچه مخارج سفر انقره است و بر ورق بدرقة آغازین آن اسامی بعضی کتابخانه‌های اسلامبول و انقره نوشته شده است.یک دفترچة سیمی به قطع جیبی کوچک با جلد چرمی سرمه‌ای و کاغذ خط‌دار معمولی که بیست و سه ورق مکتوب دارد و بر چهار صفحة آن یادداشت‌های کوتاه پراکنده‌ای از وقایع تابستان سال ۱۳۰۸ نوشته شده است. از دیگر مطالب قابل توجه این دفترچه منتخب رباعیات خیام و نقل رباعی‌های وی از مرصادالعباد، تاریخ جهانگشا و مونس‌الاحرار محمدبن بدر جاجرمی است.
تقویم فرنگی سه ماهة آغازین سال ۱۹۳۰ (۱۴ دی ۱۳۰۸‌ـ ۸ فروردین ۱۳۰۹) به قطع جیبی کوچک که جلد آن جدا شده است. بر اوراق اول و آخر این تقویم یادداشت‌های پراکندة تاریخی، وضع مالیة فروغی در آخر سال ۱۳۰۸ و مخارج سفرهای وی در همین ایام نوشته شده است.
سالنامة رسمی مملکتی پارس، تقویم بغلی ضمیمة سالنامة ۱۳۰۹، با جلد چرمی قهوه‌ای در صد و نود و یک صفحه که در هر صفحه دو روز آورده شده و فروغی وقایع هر روز را مختصراً ذیل همان روز نوشته است. بعضی یادداشت‌ها جنبة یادآوری قرارهای ملاقات دارد.
تقویم بغلی پارس، ضمیمة سالنامة ۱۳۱۱، با جلد گالینگور سرمه‌ای در صدو نود و یک صفحه. فروغی وقایع روزانه را تا دی ماه ثبت نموده و باقی روزهای سال را ناننوشته رها کرده است. همانند تقویم سال ۱۳۰۹، بعضی از یادداشت‌ها وعده‌ها و قرارهای ملاقاتی است که پیشاپیش نوشته شده تا فراموش نگردد.
تقویم بغلی پارس،‌ ضمیمة سالنامة ۱۳۱۳، با جلد گالینگور سبزرنگ در صدونودویک صفحه که وقایع روزانه و قرارهای ملاقات ذیل هر روز نوشته شده است.
تقویم بغلی پارس، ضمیمة سالنامة ۱۳۱۴، با جلد گالینگور مشکی در صدوهشتادوهفت صفحه که وقایع هر روز به اجمال ذیل همان روز نوشته شده است. فروغی پس از استعفای ناگزیر از ریاست وزرا در آذر این سال، وقایع را گاه به گاه و بسیار کوتاه ثبت کرده است.
تقویم بغلی پارس، سال ۱۳۱۷، با جلد گالینگور سرمه‌ای در صدونودویک صفحه که ذکر وقایع هر روز ذیل همان روز آورده شده است. بر اوراق بدرقة این تقویم شماره‌های تلفن بعضی ادارات و اشخاص نوشته شده است.
تقویم بانک ملی ایران، سال ۱۳۱۸، در قطع جیبی کوچک با جلد گالینگور قرمزرنگ که در هر صفحه چهار روز آورده شده و فروغی وقایع هر روز را در جای خود نوشته است. او بر اوراق پایانی این تقویم مدلول قراردادهای بعضی از کتاب‌های خویش و عایدات و مالیات و عوارض این سال را نگاشته است.
تقویم ۱۳۱۹ خورشیدی، چاپخانة بانک ملی ایران، در قطع جیبی کوچک با جلد چرمی مشکی که وقایع هر روز در جای خود نوشته شده است. بر اوراق آغازی و پایانی این تقویم فروغی شمارة تلفن بعضی ادارات و اشخاص، معادل فارسی بعضی کلمات و عبارات انگلیسی، و موعد و مبلغ اقساط قراردادهای کتب خود را نوشته است.
سالنمای ۱۳۲۰ خورشیدی، چاپخانة بانک ملی ایران، در قطع جیبی کوچک با جلد چرمی آبی‌رنگ که وقایع هر روز ذیل همان روز نوشته شده است. بر اوراق آغازین این تقویم هم شماره تلفن بعضی ادارات و اشخاص نوشته شده است. سه تقویم اخیر صفحه شمار ندارند.
آخرین این دفاتر که در حقیقت خاطرات ناتمام فروغی است، دفتری است به قطع وزیری با جلد مقوایی ضخیم و کاغذ خط دار معمولی. این خاطرات را فروغی با بیان شمّه‌ای از احوال اجداد خویش، مخصوصاً آقا محمد مهدی ارباب اصفهانی ، آغاز کرده و دنباله مطلب را به سرگذشت پدرش کشانیده است. او حین بازگو کردن سرگذشت پدر، جابه جا به شرح احوال رجال سرشناسی که خود ایشان را می‌شناخته و دیده بوده، گریز زده و به ویژه در شناساندن اوضاع اجتماعی زمان ناصرالدین‌شاه کوشیده است. سپس به احوال شخصی خود رسیده و وقایع مهم و عبرت‌آموز ایام نوجوانی‌اش را تا زمان تأسیس روزنامه تربیت برشمرده است. افسوس که این خاطرات از روزگار نوجوانی‌ فراتر نرفته و در صفحه شصت و سوم دفترچه متوقف مانده است.
به قرینه اینکه فروغی جایی در این رساله گفت است خاطرات خود را از کمال‌الملک جای دیگری جداگانه به تفصیل نگاشته، و از آنجا که این همان شرحی است که در شهریور ۱۳۱۹ در احوال کمال‌الملک به رشته تحریر درآورده، معلوم می‌شود زمان تألیف رساله پیش از تاریخ مذکور نبوده است. در فاصله شهریور تا اسفند ۱۳۲۰ هم گرفتاری‌های فروغی بیش از آن بوده که بتواند به کار تألیف و تصنیف بپردازد. برای همین، تاریخ نوشتن این خاطرات یا میان شهریور ۱۳۱۹ تا مرداد ۱۳۲۰ بوده، یا در سال ۱۳۲۱٫ سال اخیر محتمل‌تر است، زیرا اولاً در یادداشت‌های روزانه سال‌های ۱۳۱۹ و ۱۳۲۰ حرفی از این خاطره‌نویسی به میان نیامده، ثانیاً ممکن است که ناتمام ماندن آن به واسطه بیماری و درگذشت فروغی بوده باشد. گفتنی است که فروغی نوشتن شرح حال خانواده خود را در ایامی که در ترکیه به سر می‌برده آغاز کرده بود (دقیقاً در ۳ آبان ۱۳۰۶) و بخشی از آن در ۱۰ مرداد ۱۳۰۷ در پاریس برای محمد قزوینی خوانده بود. اینکه رساله حاضر چه اندازه بر پایه نوشته سابق بوده، بر ما پوشیده است. این قدر هست که در چند جای این رساله به وقایع متأخر از سال ۱۳۰۷ اشاره شده است. از طرفی در دستنویس این رساله، از آغاز تا پایان، گاه اصلاحات و اضافاتی به عمل آمده است که باعث تردید می‌گردد شاید از مسوّده دیگری نوشته نشده باشد. چنانکه در پیشگفتار کتاب یادداشت‌های روزانه محمدعلی فروغی از سفر کنفرانس صلح پاریس نوشتیم.این دفتر همواره نزد محمود فروغی بوده و او اندکی از این خاطرات را در مقدمه جلد اول مقالات فروغی نقل کرده است.جز دفترچه‌‌ها و تقویم‌هایی که ذکرشان گذشت، یک دفترچه سیمی دیگر به قطع وزیری نزد آقای جمشید فروغی هست که گویا به دست پدر ایشان، محمود فروغی، از روی بعضی اوراق و اسناد ذکاء‌الملک استنساخ شده است. مطالب مندرج در این دفتر به ترتیب عبارتند از:
‌خلاصه پیشینه خدمات محمدعلی فروغی بر طبق پرونده‌‌‌ای که در وزارت دادگستری وجود داشته، مورّخ آبان ۱۳۲۳؛ راپرت فروغی درباره امور شورای جامعه ملل، مورّخ دی ماه ۱۳۰۸؛ رونوشتی از یک مراسله منتشر شده در مجله آموزش و پرورش (آذر ۱۳۲۳) با عنوان «تعلیمات ابتدایی»؛ مشروح ملاقات‌‌ها و مذاکرات با تنی چند از رجال ترکیه در مهر، آبان و آذر ۱۳۰۶ و اردیبهشت ۱۳۰۷؛ نامه به عبدالحسین تیمورتاش، مورّخ ۵ آبان ۱۳۰۷٫ رونویسگر این دفتر چند جا از پس خواندن خط فروغی برنیامده و در مواردی ممکن است مرتکب جزئی خطایی شده باشد. با این حال، همین فعلاً غنیمتی است.
تردید نباید داشت که تعدادی از تقویم‌‌ها و دفترچه‌های فروغی از حوادث ایام مصون نمانده‌اند و شاید هنوز بتوان امیدوار بود که روزی روزگاری از گوشه‌ای سر برآورند.

برگرفته از روزنامه اطلاعات

نسخه مناسب چاپ

اشتراک |