تعداد بازدید :154
سود و زیان سد
سیلابهای سنگین و خسارت‌بار فروردین ۱۳۹۸ در چند استان ایران همچون گلستان، لرستان و خوزستان علاوه بر خسارات عمده به زمینهای زراعی و باغات در روستاها و صنایع بزرگ کشاورزی مانند مزارع نیشکر، مراکز شهرنشینی را هم هدف قرار داد و موجب اختلال در سیستم تردد شهری و حمل و نقل بین شهری، مسدود شدن مسیرهای ترانزیت، تخریب منازل و تاسیسات زیربنایی در چندین شهر بزرگ و کوچک شد که به لحاظ استراتژیک، زنگ هشداری بود برای توسعه پایدار؛ هرچند که مهمتر از خسارات مالی، ضایعه جبران‌ناپذیر، درگذشت هموطنان عزیزمان در اثر این سیلابها بود که شیرینی فرارسیدن نوروز را به کام ایرانیان تلخ کرد.
این سیلابها ناشی از بارندگی‌های شدید روزهای انتهایی سال ۹۷ و ابتدای سال ۹۸ بود که مطابق آمار رسمی سازمان هواشناسی کشور، در ۵۰ سال گذشته در این بازه زمانی بی‌سابقه بوده است. مداخلات سودجویانه در استحصال بی‌رویه و غیر اصولی جنگلها و مراتع، احداث مسکن‌های شهری و روستایی در حاشیه رودخانه‌ها و تعرض به حریم آنها، عدم لایروبی بستر رودخانه‌های با پتانسیل بالای طغیان، بهره‌برداری غیر اصولی از آب‌های زیرزمینی و ضعف مدیریت و ساماندهی نیروها و تجهیزات، ریسک خطر و سطح آسیب‌پذیری در مناطق پربارش را بالا برد؛ به گونه‌ای که ماهیت باران، این نعمت خدادادی را به بلای خانمان‌براندازی چون سیل تغییر داد و به تعبیر دیگر، آب را که از دیرباز مایه حیات نامیده می‌شد، تبدیل به مایه ممات گرداند.
سیل عبارت است از افزایش تصاعدی سطح آب در یک رودخانه یا آبراهه که نسبت به شرایط عادی به طور چشمگیری بیشتر بوده و به صورت غیرقابل کنترل، منجر به زیر آب رفتن زمینهای پست می‌شود.
این فرایند بیشتر در اثر بارندگی‌های شدید و طویل رخ می‌دهد، بطوری که حجم قابل توجهی از بارش‌ها که به صورت رواناب در سطح زمین جاری می‌شوند بیش از ظرفیت ذخیره‌سازی و انتقال سدها، تالاب ها، دریاچه‌ها، بستر رودخانه‌ها و خاک باشد. آنچه که باعث شده تا پدیده‌ای طبیعی همچون سیل به عنوان یک بلای ویرانگر تلقی شود، آن است که در بیشتر مواقع سیل فاقد هرگونه هشدار جدی است و در اندک زمانی، یک بارندگی شدید در یک ناحیه نسبتاً کوچک یا بارندگی شدید در منطقه‌ای که پیشتر توسط بارندگی‌های قبلی اشباع شده است، می تواند منجر به سیل‌های برق‌آسا و نابودگر شود، به گونه‌ای که سالانه بالغ بر ۳۰۰۰۰ انسان در اثر این حادثه، جان خود را از دست می‌دهند.
آمار سیل‌های تاریخی ثبت شده نشان می‌دهد که در اقصی نقاط جهان، رودخانه‌های بزرگ منشاء سیلابهای عظیمی هستند که با صرف نظر از سیلابهای باستانی، می‌توان به سیل رودخانه زرد در چین با بیش از ۸۰۰ هزار کشته در سال ۱۹۳۸، سیل رودخانه یانگ تسه در چین با بیش از ۱۵۰ هزار کشته در سال ۱۹۳۵، سیل دلتای رود سرخ در ویتنام با بیش از ۱۰۰ هزار کشته در سال ۱۹۷۱ و سیل
سنت مارسلوس در بریتانیا، هلند و آلمان با هزاران کشته در سال ۱۹۶۲ اشاره کرد.
کشور ایران هم به لحاظ موقعیت جغرافیایی خاص از جمله اقلیم خشک و نیمه خشک، وجود کوهستان‌های متعدد با شیب تند و اراضی غیر قابل نفوذ، همواره در معرض خطر سیل است. از سیلابهای تاریخی ایران هم می‌توان به سیل ۱۶۶۸ میلادی در شیراز با تخریب یک سوم شهر، سیل ۱۸۵۱میلادی در قزوین با تخریب ۳۰۰۰ خانه و سیل ۱۹۳۴ میلادی در تبریز با تخریب ۳۰۰۰ خانه اشاره کرد.
برطبق بانک اطلاعاتی خسارات سیل معاونت آبخیزداری سازمان جنگلها و مراتع کشور، سیلابها سالانه بالغ بر ۱۰ هزار میلیارد ریال به کشور خسارت وارد می‌سازند. از سیلابهای اخیر ایران به لحاظ آمار تلفات انسانی می‌توان به سیل گلستان در سال ۱۳۸۰ با بیش از ۵۰۰ کشته و مفقود، سیل تجریش تهران در سال ۱۳۶۶ با بیش از ۳۰۰ کشته و مفقود و سیل ماسوله در سال ۱۳۷۷ با حدود ۶۰ کشته اشاره کرد.
در ده سال اخیر هم سیل‌های ایلام، مازندران، قم، شهرکرد و نکا در صدر اخبارحوادث بوده است. ضمن آنکه سیل امسال به لحاظ گستردگی و تحت‌الشعاع قرار دادن استانهای مختلف و همچنین دبی طغیان کم‌سابقه رودخانه‌های بزرگ ایران در حوزه آبی جنوب غرب، ضرورت مهار و کنترل آن را بیش از پیش آشکار ساخت و نقش حیاتی سدهای بزرگی چون کرخه، دز، کارون ۳، کارون ۴، سیمره و گتوند را به عنوان ناجیان بی‌ادعا که در برابر نیروی غیرقابل کرنش سیل‌ها، سینه ستبر کردند، پر رنگ‌تر کرد.
سدها در کنار وظایف مهمی همچون ذخیره‌سازی آب برای مصارف شهری، صنعتی و کشاورزی، تامین انرژی پاک هیدروالکتریک از منبع تجدیدپذیر آب، ایجاد پایگاه‌های تفریحی و گردشگری، تامین راه آبی برای تردد ساکنین مناطق بالادست و غیره می‌توانند با داشتن ظرفیت مخزن متناسب با دبی سیلابهای دوره‌ای و دارا بودن مقاومت کافی در برابر نیروی عظیم هیدرولیکی آب، نقش مهاری و کنترل‌کننده علیه سیل‌های ویرانگر را به خوبی ایفا کنند.
برای آنکه بتوان دید مناسبی راجع به نقش سدها در مهار و کنترل سیل یافت، در ابتدا باید تعریف مهندسی برای آن ارائه کرد. مهار و کنترل سیل توسط سد عبارت‌است از گرفتار شدن سیل توسط یک سازه مهندسی مقاوم با هدف ذخیره سازی آن برای مصارف متنوع یا رهاسازی کنترل شده آن به مسیر رودخانه در پایین دست یا انحراف آن به مسیر دیگری برای دستیابی به دیگر مقاصد.
از جمله اهداف احداث سدهای کشور آمریکا، کنترل سیلاب است، به گونه‌ای که سهم آن بر نقش مخزنی سدها سنگینی می‌کند
(۱۸ درصد در مقابل ۱۷ درصد). بنابراین می‌توان گفت در کشورهای صنعتی هم یکی از بهترین و شاید تنها راهکار مهار سیلابها با دبی بسیار زیاد را سدهای بزرگ دانسته اند؛ البته اهمیت سدها در کنترل سیلابها کمتر از ذخیره سازی آب نیست. قطعا این دو رویکرد اساسی در ساخت سدهای بزرگ در دستور کار مجریان و طراحان قرار می‌گیرد.
از نمونه‌های موفق خارجی می‌توان از سد اسوان و سد اسوان بلند در کشور مصر نام برد که طغیان رودخانه نیل را در سال‌های ۱۹۰۲ و ۱۹۷۶ کنترل و مهار کردند. سدهای کرخه، گتوند و دز هم به عنوان آخرین سدهای احداث شده بر روی رودخانه‌های کرخه، کارون و دز طی سال‌های اخیر بیشترین کنترل و مهار سیلابها را برعهده داشته‌اند.
همانطور که در فروردین ۱۳۹۸ به خوبی توانستند ضمن پایداری در برابر حجم بالای آب در مخازن، به عنوان سازه‌های بزرگ تنظیم کننده، آب را با دبی بسیار کمتر از سیلاب ورودی به پایین دست انتقال دهند.
تاریخچه احداث سد در ایران به هزاران سال پیش باز می گردد ولی بطور حرفه‌ای و با تکیه بر دانش روز مهندسی و در جهت رفع نیازهای استراتژیک و زیربنایی کشورسدسازی از اواخر دهه ۲۰آغاز شد وچندین سد بزرگ تنظیمی از جمله سد دز، سد کرج، سد لتیان، سد سفیدرود و سد زاینده رود در دوران پیش از انقلاب اسلامی طراحی و احداث شد که در همان دوران هم به بهره‌برداری رسید. اما پس از انقلاب اسلامی، ظرفیت‌های بسیاری برای توسعه سدسازی به‌وجود آمد که البته اگرچه بحران جنگ تحمیلی عملاً امکان سرمایه‌گذاری مالی و انسانی در این حوزه را منتفی کرد ولی پس از پایان جنگ و شروع دوران سازندگی، سدهای بزرگی از جمله کرخه، مارون،
کارون ۳، کارون ۴، سیمره و گتوند طراحی و ساخته شدند تا جایی که هم اکنون بر اساس آمارهای منتشره، ایران در منطقه و جهان از پیشروان این صنعت شمرده می شود.
ناگفته نماند: درمجموع طی سالیان گذشته ۱۷۲سد به ظرفیت ۵۱۷۶۵میلیون مترمکعب در کشور با اهداف مختلف از جمله تامین شرب و ذخیره آب برای مصارف کشاورزی و صنعتی و تولید برق به بهره‌برداری رسیده است. همچنین در حال حاضر هم در نقاط مختلف کشور، سدها بسته به ظرفیت ذخیره‌سازی و هدف بهره‌برداری در حال احداث هستند که می توان از آن جمله به سدهای چم‌شیر گچساران و سد کوهرنگ اشاره کرد. همچنین سدهای دیگری مانند سد بختیاری، سد تنگ معشوره و سدخرسان در فاز پیش از احداث هستند که در صورت احداث و بهره‌برداری، می توانند علاوه بر رفع یکی از بحران‌های بالقوه قرن حاضر که به جنگ آب شهرت یافته است، وارد سیستم مهار سیلاب شده و با افزایش توان مهاری کل، از وقوع حوادث ناگوار جانی و مالی ناشی از سیلابها جلوگیری کنند.
سدها یکی از بهترین سازه‌های کنترل کننده سیلابها هستند و به عبارت دیگر، نقش تنظیم کننده بر روی مسیر رودخانه را دارند. سدها انسان را قادر می‌سازند تا با تنظیم مناسب دبی خروجی از سد، مانع از بروز مشکلات بی‌آبی و بی‌برقی در فصول گرم و خشک و مشکلات سیل در فصول تر و پرباران شوند.
به عنوان یک روش پذیرفته شده بین‌المللی، سطح آب ذخیره شده پشت یک سد، باید پیش از زمان شروع فصل بارندگی تا تراز خاصی تخلیه شده باشد (پیش‌تخلیه)تا در طی فصول تر، حجم خالی مناسب و ایمنی برای ذخیره‌سازی آب مازاد باران را داشته باشد. در نهایت پس از تکمیل ظرفیت ذخیره‌سازی سد، تخلیه آن به شیوه تنظیمی و با دبی مناسب به گونه‌ای انجام می‌شود که احتمال وقوع سیل در مناطق شهری و روستایی پایین دست به حداقل ممکن برسد.به عنوان یک تجربه بین‌المللی قابل استناد، در ماه می سال ۲۰۱۸ میلادی، دولت تایلند با تقلیل آب ذخیره شده در مخازن سدهای آن کشور به زیر ۶۰ درصد حجم ذخیره‌سازی پیش از فصل بارندگی، توانست از مشکلات جبران‌ناپذیر و ویرانگر سیلابها جلوگیری کند.
برگرفته از روزنامه اطلاعات