شهرهاى ایران باستان

دانشمند یهودی (اس٫در.اس) در قرن پنجم پیش از میلاد نوشته است که شوش دارای ده محله است و هر محله دارای پنج خیابان شمالی جنوبی و پنج خیابان شرقی غربی است، هندسه شهر چنان منظم است که در هر یک از خیابانهای شهر که قرار گیرید می‌توان از دو طرف تا انتهای شهر را دید. شوش دارای مجرای فاضلاب است و این شهر یکی از شهرهای تمیز در جهان است.
نخستین پادشاه این سلسله اشک یکم و آخرین پادشاه بلاش ششم بوده که طی سال‌های ۲۵۶ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی به مدت ۴۷۶ سال و با حکومت سی و هشت پادشاه در پایتخت‌های صددروازه و ری و هگمتانه و تیسپون حکمرانی داشته‌اند.
خاستگاه مکانی اشکانیان در شمال شرقی سرزمین ایران بوده که به صورت حکومت فدرالی و ملوک الطوایفی اداره می‌شده است. اشکانیان از قوم پارت بوده و از ایالت پارتیا که خراسان فعلی است، برخاسته‌اند.
طرح و شکل شهرهای دوران اشکانیان به صورت مدور با خیابان‌های به شکل شعاعی ساخته شده‌اند.
شرح کوتاهی از چهارشهر دوران اشکانیان شامل شهرهای ری و خوره اردشیر و دارابگرد و تیسپون بیان می‌گردد.
اول ـ ری باستان
شهر ری به شماره۱۲۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. آثار موجود دیگر چون چال تلخان و مقبره بی‌بی‌شهربانو و آتشکده تپه‌میل و قلعه گبری در آن محدوده هم ثبت ملی شده‌اند.
ری را مادر تهران دانسته‌اند. بنای اولیه و هسته اصلی این شهر کهن در اطراف چشمه‌علی(نهر سورن) واقع بوده است. نام‌های مهمی که در طول زمان در آن دوران برای ری باستان بیان گردیده است. در کتاب اوستا(رقه) و در کتیبه بیستون و در زمان هخامنشیان(رگا) و در دوران اشکانیان(ارشکیه) و در دوران ساسانیان (رام فیروز و رام اردشیر) نامیده شده است. این شهر تا مدت دو قرن جزو پایتخت‌های مهم پارتیان بوده و شاهان پارت اوقات خود را در آن شهر می‌گذرانده‌اند.
آثار زیادی از دوره پارتیان در ری وجود داشته که در اثر حوادث و گذشت زمان از بین رفته است. بنای باروی ری و دژ رَشکان و قلعه‌گبری از آثار فراوان دیگر به جای مانده از آن دوران است.
دوم ـ شهر خوره اردشیر
به عنوان بیست و سومین اثر ثبت شده میراث جهانی یونسکو در سال۱۳۹۷ معرفی شده است. خوره اردشیر در سه کیلومتری غرب شهر فیروز آباد در استان فارس واقع گردیده، این شهر مطابق با سبک شهرسازی پارتی در اوایل حکومت ساسانیان ساخته شده و الگوی کلی این شهر کاملاً پارتی را داراست. می‌توان گفت که اصول و فرم این شهر از شهر دارابگرد برداشت گردیده و خصوصیات و ترکیب شهر، کاملاً اشکانی است.خوره اردشیر به معنی شکوه و جلال اردشیر است و به دست اردشیر اول در جایی که اردوان پنجم پادشاه اشکانی از پای درآمده بود، ساخته شده است.
این شهر مدور به قطر دوکیلومتر بوده و درجهات چهارگانه، چهاردروازه داشته است. اثرات این دروازه‌ها هنوز در محل تقاطع دیوارها با دو محور عمده‌ای که در مرکز شهر و دایره شهر را به چهار بخش تقسیم می‌سازد، قابل ردیابی است. نقشه خیابان‌ها شعاعی متحدالمرکز در داخل شهر و خارج آن ادامه دارد. در مرکز شهر خوره اردشیر، عمارت بلندی قرار دارد که ایوان یا کیافره می‌نامیده‌اند.
سوم ـ شهر دارابگرد
شهر باستانی دارابگرد در فاصله هفت کیلومتری جنوب غربی شهر داراب در استان فارس و در مجاورت روستای جمسی قرار دارد. شهر دارابگرد خندق و بارویی مستحکم با چهار دروازه در چهار سمت خود داشته و در وسط آن تپه‌ای سنگلاخی وجود دارد.
چهار محور منتهی به چهار ورودی و دروازه‌های شهر بر محوری نامنظم به صورت ضربدری بوده که آثار آن در بخش غربی و جنوبی شهر مشخص‌تر است. آثار پل باقیمانده در مقابل دروازه و در داخل خندق پیرامونی در قسمت غربی شهر موجود است. آثار خندقی به عرض حدود پنجاه متر که در بخش‌هایی از پیرامون باروی شهر قابل مشاهده است.
آثار موجود در محور دروازه غربی مشخص کننده ورودی اصلی شهر و محور تردد حاکم و ساکنان دژ بوده است. در مرکز شهر سه کوه با ارتفاع کم وجود دارد و بربالای کوه بلندتر آثار باقیمانده از دژ و قلعه و مقرهای نگهبانی دیده می‌شود.
در پیرامون کوه مرکزی و به شعاع حدود دویست و پنجاه متر آثار متعدد تپه مانند وجود دارد که حکایت از فضاها و ساختمان‌های اصلی شهر می‌باشد که مدفون شده و به حال خود رها شده و هیچگونه حفظ و حراستی از این آثار دیده نمی‌شود.
چهارم ـ شهر تیسپون(تیسفون)
دوشهر تیسپون و به اردشیر در چهل کیلومتری جنوب شهر بغداد و در دوسوی رودخانه دجله در کشور عراق واقع شده‌اند. شهر تیسپون در زمان اشکانیان و شهر به اردشیر در دوره ساسانیان احداث گردیده‌اند. تیسپون منطقه‌ای بکر و دست نخورده‌ای است که تاکنون تحقیقات باستانشناسی به اندازه کافی در آن انجام نگرفته است.
تیسپون به احتمال قوی در دوره هخامنشیان آباد بوده است. با سرعت گرفتن وسعت قلمروی امپراتوری اشکانیان به همان نسبت تیسپون نیز رو به آبادانی و توسعه گذاشت و به علت حاصلخیزی خاک و فراوانی آب، قدمت تاریخی و احداث کاخ‌ها، بازارها و محل‌های سکونتی و سایر ابنیه بر جمعیت آن افزوده شد و با بزرگترین پایتخت‌های جهان آن روزگار رقابت داشته است.
تیسپون در حدود ۷۰۰ سال چون نگینی برتارک جهان شرق درخشیده و هنگام زوال، قدمتی هزارساله داشت. تیسپون اولین پایتخت اشکانیان در بین‌النهرین است که بعدها تختگاه ساسانیان گردید. تیسپون دارای هفت محله بزرگ بوده است. تیسپون و وه اردشیر نزدیک یکدیگر و بر دو سوی دجله واقع شده‌اند.
بنای شهر در دوره خسرو اول کامل و باروها و حصارها و عمارت و کاخ‌ها ساخته شدند. در اواسط قرن پنجم میلادی مسیر رودخانه دجله تغییر و با عبور از میانه شهر آن را به دو قسمت تقسیم نمود. سیلاب‌ها و طغیان رود دجله موجب شد تا این شهر رونق اولیه خود را از دست بدهد. در شرایط حاضر استحکامات شهر با قطری در حدود سه کیلومتر به دو بخش نامساوی تقسیم شده و از شهر قدیم فقط دیوار هلالی باروی شهر باقی‌مانده است.
از تیسپون، پایتخت بزرگ و با شکوه ایران که مدت هفت قرن یکی از مهمترین مراکز سیاسی و علم و تمدن و اقتصاد جهان باستان بوده، جزء ویرانه طاق کسری و محوطه دست نخورده پیرامونی و آثار محدود باستانی که زینت بخش موزه‌های جهان است، خبری باقی نمانده است.
شهرهای دوره ساسانیان
امپراتوری ساسانیان توسط اردشیر یکم تأسیس و آخرین پادشاه آن یزدگرد سوم بوده است که طی سالهای ۲۲۴ الی۶۵۱ میلادی به مدت ۴۲۷ سال با حکومت سی‌و‌نه پادشاه در پایتخت‌های بیشاپور، تیسپون، استخر، اردشیر خوره و شوشتر حکمرانی داشته‌اند و خاستگاه مکانی آنان،‌ استان فارس بوده است.
ساسانیان اولین سلسله‌ای در ایران هستند که ایده ایرانشهر را به عنوان یک فکر سیاسی و هویت فرهنگی ایرانیان مطرح و اجرا می‌کنند. بدین سبب یکی از عناصر مهم شکل‌گیری این مفهوم پیدایش خدای نامه در زمان انوشیروان است. این همان کتابی است که شاهنامه فردوسی از آن سرچشمه گرفته است. تاریخ، ساسانیان را مبتکر اصول شهرسازی و معماری معرفی کرده و احداث شهرهای زیادی را به ویژه به شاهان اولیه ساسانی نسبت داده‌اند. حکمرانان هیچ سلسله‌ای به اندازه ساسانیان به ساخت شهر و عمران و آبادانی آن توجه نداشته‌اند.
شهرهای دوره ساسانیان طبق نقشه منظم و عموماً به شکل مستطیل و معابر شبکه‌بندی و شطرنجی بنیاد شده‌اند. شهرها دارای حصار و خندق و هر شهری دارای کاربردی متفاوت از دیگر شهرها بوده است.
شهرهای استخر، ارگان، گواشیر، خوره شاپور، سپاهان، نیشابور، شوشتر، گندیشاپور و شهر بیشاپور ۹ شهر متعلق به این دوران می‌باشند.
یکم ـ شهر استخر
این شهر باستانی به شماره ۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. شهر استخر در هفت کیلومتری شمال تخت‌جمشید قرار دارد. این شهر خاستگاه دودمان سلسله ساسانیان بوده و امروزه این محوطه به تخت طاووس معروف است. شهر استخر در حاشیه رود پلوار و در کنار جاده مرودشت ـ ارسنجان واقع شده است. شهر استخر یکی از شهرهای آباد و مهم آن دوران و از بزرگترین و باشکوه‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهرهای پارس بوده که از حدود شش قرن پیش از میلاد یعنی از زمان هخامنشیان آباد بوده و مرکز بازرگانی و سیاسی حکومت پادشاهان و امرای محلی پارس و جایگاه موبدان و دبیران و پیشوایان دین زرتشت بوده است.
شهر استخر دارای حصار و برج‌های استوار و محکمی بوده که از طریق چند دروازه با محیط پیرامون خود ارتباط داشته است. دورتادور حصار خندقی عمیق وجود داشته است. محدوده شهر استخر حدود هفتاد هکتار و شهر به شکل بیضی نامنظم است.
دوم ـ شهر ارگان
این شهر به شماره ۲۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ویرانه‌های شهر ارگان در ده کیلومتری شمال شرقی شهر بهبهان در استان خوزستان قرار دارد.
شهر ارگان را قباد ساسانی پدر انوشیروان بنا نهاده و رونق و وسعت و مناظر طبیعی بسیار داشته است. در شمال شهر ارگ حکومتی و در میانه شهر بازار و آتشکده و در بخش جنوبی باغ‌ها قرار داشته‌اند.
مساحت شهر در حدود یکصد هکتار و در سه کیلومتری کوه بدیل واقع شده است. امروزه آثار چند تپه از آن شهر باستانی باقیمانده است. ساخت سد مارون و خاکبرداری وسیع شرکت آبیاری مارون و تسطیح کامل اراضی محدوده شهر باستانی توسط کشاورزان محلی در طی سالهای اخیر، خسارات فراوانی را به این شهر باستانی وارد نموده‌اند.
سوم ـ شهر گواشیر
قلعه دختر و قلعه اردشیر به شماره ۵۲۴ و (برج گبری جبلیه) به شماره ۲۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اردشیر بابکان سر سلسله و اولین پادشاه ساسانیان بنای این شهر را نهاد.
قلعه دختر و قلعه اردشیر از آثار آن دوران در شرق کرمان واقع است و گواه آن است که در زمان اردشیر در این محل شهری آباد با قلعه‌ای مهم وجود داشته است.
موقعیت منطقه پیرامون بنای گبریه که از سه جهت توسط ارتفاعات محصور گردیده و وجود قلعه اردشیر و قلعه دختر بر روی ارتفاعات مشرف بر دشت پایین دست به گونه‌ای است که تأمین امنیت و مسئله دفاعی شهر همانند دیگر شهرهای باستانی بسیار حساب شده و مناسب بوده است. امروزه اکثر این محدوده و اراضی به بافت مسکونی شهری و کاربری کشاورزی تبدیل شده است.
چهارم ـ شهر خوره شاپور
این شهر به شماره ۴۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در حدود پانزده کیلومتری شمال غربی شهر شوش در استان خوزستان قرار دارد. این شهر توسط شاپور دوم ساخته شده است.
شهر مستطیل شکل به پهنای یک کیلومتر و طول چهار کیلومتر است. در گذشته حصار استواری از خشت خام در پیرامون آن وجود داشته است. در کوی شاهی کاخی‌ بزرگ و باغ‌هایی وجود داشته که مردم محلی آن را کُوت کرخه می‌نامند.