اخبار و مقالات > اخبار معماری و شهرسازی >  

محمد بهشتی

روز گذشته باخبر شدیم که پروفسور شهریار عدل، باستان‌شناس پیشکسوت در اثر ایست قلبی در پاریس درگذشته است. شهریار عدل متولد 14 بهمن 1322 شمسی در تهران بود. او تحصیلات ابتدایی و سه سال نخست دبیرستان خود را در تهران گذراند و از سال 1338 شمسی برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. او تحصیلات دانشگاهی خود را در مدرسه عالی علوم تاریخی در سوربن ادامه داد و هم‌زمان تاریخ عمومی هنر، باستان‌شناسی مشرق ‌زمین و تاریخ هنرهای دوره اسلامی را در مدرسه موزه لوور ادامه داد.او به مدرسه معماری پاریس- بوزوار نیز رفت. پس از آن دکترای خود را در رشته تاریخ ایران و آسیای‌میانه گرفت. موضوع رساله وی «فتوحات همایون» بود که تاریخ جنگ‌های شاه‌عباس در سال 1707 هجری در خراسان و فتح هرات است. در 13 مهر  1388در مقر سازمان یونسکو در پاریس و هم‌زمان با آغاز تشکیل مجمع عمومی سالانه کشورهای عضو یونسکو دبیرکل یونسکو مدال فرهنگ جهانی این سازمان با نام «پنج قاره» را به پروفسور شهریار عدل اهدا کرد. پروفسور شهریار عدل  فرد بسیار توانمندی بود. ایشان عضو CNRS فرانسه  که مهم‌ترین مرکز پژوهشی در آن کشور است، بود. موضوع پژوهش‌های ایشان ایران و به ویژه آثار دوران اسلامی در ایران بود. فعالیت‌های عمده‌ای که در عرصه باستان‌شناسی داشت مربوط به حفاری‌های ری،  بسطام، خراسان، زوزن، هرات و بلخ بود که ایشان مشارکت جدی در حفاری‌های این مناطق داشت. به‌ویژه زمانی که در بم زلزله رخ داد پروفسور عدل نقش مهمی در بررسی و شناسایی آثار قلمرو طبیعی بم داشتند و مطالعاتی که ایشان داشتند نقش مهمی در شکل‌گیری پرونده ثبت جهانی بم ایفا کرد. البته فعالیت ایشان فقط به این زمینه‌ها معطوف نبود. در سال 58 با ابتکار و هزینه خودش اولین میراث ایرانی را ثبت جهانی کرد. آثاری مانند تخت‌جمشید، چغازنبیل و میدان نقش‌جهان آثاری بودند که توسط او در فهرست میراث جهانی ثبت شدند. در اواخر دهه 70 که دفتر ثبت میراث‌جهانی مجددا فعال شد، او دوباره نقش مهمی در ثبت میراث‌فرهنگی در آن موقع داشت. یکی از تخصص‌های مهم او در زمینه هنر دوران اسلامی بود و کارهای خیلی ارزنده‌ای در این زمینه انجام داد. از جمله کارهای خیلی مهم او در زمینه تاریخ عکاسی بود که در کاخ گلستان مطالعاتش را انجام داد. عدل همچنین در زمینه فیلم و اولین فیلم‌هایی که در ایران ساخته شده است کار خیلی ارزنده‌ای انجام داده است. از جمله فیلم‌هایی که در تالار فیلم کاخ گلستان پیدا شد توسط ایشان مورد شناسایی و بررسی  و مرمت قرار گرفت و او با ارتباطاتی که در فرانسه داشت و با فعال کردن فیلم خانه ملی فرانسه در این زمینه دست به مرمت فیلم‌ها زد؛ بخشی از این فیلم‌ها بعد از مرمت دوباره به ایران بازگشتند. بخش دیگری از این فیلم‌ها با همت ایشان به نگارخانه فرانسه فرستاده شدند و مراحل مرمت آنها درحال اجراست. شهریار عدل یک پای اصلی فعالیت‌هایی بود که در حوزه میراث‌فرهنگی صورت می‌گرفت و فعالیت‌های مهمی در تدوین و ارتقای آن برنامه‌ها ایفا می‌کرد. او فقط با حوزه خودش که باستانشناسی بود ارتباط نداشت بلکه با تمام کارشناسان حوزه مرمت، تاریخ معماری و حوزه‌های دیگر ارتباطات خیلی عمیق و جدی داشت. هر جا ما گیر می‌کردیم، مرحوم عدل یاری بود که کمک می‌کرد مشکلات حل شوند. فقدان ایشان برای میراث فرهنگی کشور بسیار دردناک و تلخ است و شاید به راحتی نشود کمبودش را جبران کرد. اگر به‌طور خلاصه بخواهم بگویم که نقش پروفسور عدل چه بود باید بگویم او مصداق اصلی خادم میراث‌فرهنگی ایران بود. ویژگی‌های شخصیتی که باعث می‌شد او در کار خود این همه موفق باشد ارتباط صمیمانه‌ای بود که داشت. او شوخ‌طبع بود در عین  اینکه در کار علمی بسیار دقیق بود. صمیمی و مهربان بود و با آدم‌ها ارتباط برقرار می‌کرد و با طنزی که داشت فضای تلخ را تلطیف می‌کرد اما در کار خودش بسیار جدی و موشکاف بود. این ویژگی‌ها باعث می‌شد که به لحاظ انسانی ارتباطات وسیعی را با دیگران برقرار کند و هم اینکه به لحاظ علمی کسی  در وجاهت و صحت آرای او شک نداشته باشد و آرای ایشان را پذیرا باشند. با همکاری خانواده ایشان قرار است پیکر پروفسور به ایران منتقل شود. برای انتقال پیکر ایشان تلاش‌های لازم درحال انجام است و به محض انتقال پیکرشان به ایران مراسم‌هایی برای بزرگداشت ایشان برگزار می‌شود. فعالیت‌ها و منش علمی این پیشکسوت باستان‌شناسی می‌تواند برای فعالان این حوزه الگو قرار گیرد و در بسیاری موارد اگر باستان‌شناسان جوان راه او را بروند می‌توان به حل مشکلاتی که در این حوزه وجود دارد امیدوار بود.

*  رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی