معماري مسجد و مدرسه سپه سالار، تلفيق يا برداشت

پایگاه اطلاع‌رسانی شهرسازی و معماری: مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) نخستین و بزرگ ترین مسجد و مدرسه عالی در تهران است كه از نزدیك ترین تلفیقها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است.
مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد مناره‌های بیش از اندازه متداول آن كه حدود 10 مناره است و گنبد دو گوش خوابیده‌اش نشان از سبك معماری مساجد تركیه دارد.
كارشناسان معماری معتقدند كه این بنا با بهره‌گیری از كاشیكاریها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار طراحی و ساخته شده است.

«سید علیرضا قهاری»، رییس هیات مدیره انجمن مفاخر معماری ایران، یكی از این كارشناسان است و می گوید: «به طور كلی طرح این بنا ملهم از مسجد جامع اصفهان، مسجد اباصوفیه استانبول و مدرسه چهارباغ اصفهان است.»
وی می گوید: «وقتی درباره معماری اصیل و سنتی سخن می گوییم، منظورمان 30_40 سال پیش است، چون از 30 سال قبل به این طرف، با ورود تمدن، تكنولوژی و معماری جدید، بسیاری از سازه ها و بناها دستخوش تغییرات شده است.»

هر بنایی دارای ارزش و اعتبار و بیان كننده سلیقه معمار بنا است. بناهای تاریخی هر كشور بخشی از شناسنامه فرهنگ و كارنامه مردمی است كه در آن زندگی می كرده اند. از این رو توجه به تاریخچه بناها و شاهكارهای هنر معماری، مهم است.

مسجد و مدرسه سپهسالار؛ تلفیقی از هنر و مذهب

بانیان این بنای بزرگ و نیز سازندگان ساختمان مجلس شورای ملی، «حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی»، صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار و برادرش «مشیرالدوله» بودند. كه ساخت این بنا در دو سال پایانی عمر میرزا حسین خان سپهسالار آغاز شد و هزینه آن نیز از محل عواید شخصی وی تامین می شد. ولی تكمیل مجموعه پس از مرگ وی توسط برادرش یحیی‌خان مشیرالدوله صورت گرفت.

قهاری در همین باره می گوید: «میرزا حسین‌خان سپهسالار سا‌لها سفیر ایران مقیم در استانبول بود. برای همین زمانی كه به ایران بازگشت با نگاهی به مساجد تركیه شروع به ساخت این مسجد كرد.»
وی می گوید: «شاید این نزدیك‌ترین تلفیق میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول باشد.»
همچنین قهاری از «حاج ابوالحسن معمار» و «استاد جعفرخان معمارباشی كاشانی» به عنوان معماران اصلی مسجد و مدرسه یاد كرد.

مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد مناره‌های بیش از اندازه متداول آن كه حدود 10 مناره است و گند دو گوش خوابیده‌اش نشان از سبك معماری مساجد تركیه دارد. اما با بهره‌گیری از كاشی كاریها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار نه تنها یكی از زیباترین مساجد بلكه یك مدرسه نیز هست.

قهاری ضمن تاكید بر این مطلب كه طرح این بنا ملهم از مسجد جامع اصفهان، مسجد اباصوفیه استانبول و مدرسه چهارباغ اصفهان است، می گوید: «نمازخانه مسجد كه به چهل ستون  معروف است (اما 44 ستون دارد)، در شرق صحن قرار دارد؛ صحنی كه دارای چهار باغچه، چهار خیابان و حوض بزرگی در میانه است كه از آب جاری قنات تهران (كه برای مدرسه، مسجد و عمارت بهارستان می‌آمد) سیراب می‌شد.»
وی می افزاید: «چهار ایوان مرتفع روبه‌روی هم قرار دارند كه كوتاه‌ترین آنها رو به قبله است و گنبدی دارد كه با گنبد مساجد قدیمی‌تر از خود تفاوت می‌كند و معماری جدیدی را ارایه می‌دهد. چهار مناره بلند كه پایه‌های هر یك تا كمر از سنگ است و به شیوه ظریفی حجاری شده، به همراه دو مناره دیگر در دو طرف جلوخان، در مجموعه شش مناره مسجد را تشكیل می‌دهند؛ از چهار مناره اولی، دو مناره به دو پهلوی ایوان متصل است و دو مناره دیگر روبه‌روی ایوان قرار دارد. تمامی مناره‌ها از آجر ساخته شده و پوششی با كاشیكاری بسیار زیبا دارند.»

مسجد و مدرسه سپهسالار؛ در گذر زمان

در حال حاضر در بخش بالای كتابخانه مسجد، یك نمایشگاه دایمی از آثار قدیمی مانند مجموعه آثار «میرزا طاهر تنكابنی»، «مجموعه كتابهای سیدمحمدصادق طباطبایی» و بسیاری دیگر از مجموعه‌های تاریخی و باارزش وجود دارد.

قسمتی از دیوار مدرسه سپهسالار كه متعلق به دبیرستان علمی قدیم بود در حال مرمت و بازسازی است. بخش‌هایی به بافت این مدرسه الحاق شده كه به لحاظ معماری كارهای غلطی است. محل استقرار فرهنگستان اول زبان و ادب پارسی نیز در این مسجد بود، كه در آن مكان امروز كتابخانه مسجد سپهسالار واقع شده است. از این رو خاطرات فرهنگستان اول را در این كتابخانه كه در حال حاضر بازسازی شده، می‌توان یافت.