پایان جنجال؛ آغاز تکاپو

رویدادهای حوزه معماری به لحاظ کمی چنان رشد درخور ‌توجهی پیدا کرده که حتي مرور عنوان آنها برعکس سال‌های پیش، زمان زیادی می‌طلبد. بین این‌همه رویداد ریزودرشت که شامل انواع و اقسام مسابقات معماری، جایزه‌های داخلی و خارجی پراهمیت و کم‌اهمیت، سخنرانی‌ها و سمینارها، افتتاح پروژه‌ها و مواردی ازاین‌دست هستند؛ مواردی را احساس کردم که تأثیر جدی‌تری داشته‌‌اند و دامنه تأثیرگذاری آنها، لااقل از سال نود‌وچهاری که از آن فارغ شده‌ایم شاید فراتر باشد. در مرور رویدادهای سال ٩٤ بهتر این است که به‌جای مرور مسابقه و همایش و سمینار و موارد این‌چنینی که دیگر به اخبار یومیه حوزه معماری تبدیل شده‌‌اند، آنهایی را در نظر بیاوریم که پردامنه‌تر بوده‌‌اند؛ با این توضیح که طبیعتا مدعی نیستيم این وقایع، قطعا مهم‌ترین وقایع بوده‌اند.
اکسپو میلان: شتاب‌زدگی  در طرح و اجرا
بعد از دو، سه سال بحث و جدل و درگیری، غرفه ایران در پاویون ٢٠١٥ بالاخره ساخته شد. در سال ٩٢ مسابقه‌ای بی‌سرانجام برگزار شده بود و گویا دستگاه کارفرمای آن، به دلایلی که به صورت روشن بیان نشد چندان میلی به استفاده از نتایج مسابقه از خود نشان نداد و برگزیدگان مسابقه، به مسابقه و نوع برخورد با آن معترض بودند. کش‌‌وقوس‌های فراوان ماجرا که پیش‌تر در همین روزنامه به‌تفصیل، خود من و دیگران به آن پرداخته‌ایم، روند را به جایی کشاند که درنهایت، گویا با تصمیم مسئولان ارشد وزارت صنعت و معدن- به عنوان دستگاه کارفرما - پروژه طراحی پاویون ایران، خارج از چارچوب مسابقه، به یکی از معماران ایرانی، واگذار شد و این موضوع، واکنش‌های زیادی برانگیخت. قصد تفصیل ندارم اما ماحصل کار، یعنی بنای پاویون ایران در اکسپوی ٢٠١٥ میلان، نشانه‌ای از این شتاب‌زدگی در طرح و اجرا بود؛ و اینکه از ظرفیت و پتانسیل مهندسان و معماران ایرانی، به‌درستی استفاده نشد و این موضوع، به‌خصوص بعد از افتتاح غرفه ایران، واکنش‌های مختلفی را برانگیخت؛ ضمن اینکه کسانی اعتقاد داشتند بخش تخصصی دولت در حوزه معماری و شهرسازی، یعنی معاونت‌های مرتبط در وزارت راه‌و‌شهرسازی می‌بایست نقش مستقیمی در مسئله طرح و معماری پاویون ایران ایفا می‌کردند؛ که چنین نبود. خوشبختانه در زمستان ٩٤، به همت جمعی از معماران، نشستی یک‌روزه در کتابخانه ملی برگزار و فرصتی فراهم شد تا با حضور جمعی از معماران مؤثر و مسئولان مرتبط در دو وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت و نیز راه‌وشهرسازی، روندهای قابل دفاعی که بیش از اینها در شأن ملت ایران و جمهوری اسلامی باشد، مدون شود تا حضور ایران در نمایشگاه‌های جهانی آینده، حضور شایسته‌تری باشد.
خانه‌ای برای توسعه
حدود هفت، هشت سال پیش، خانه هنرمندان به عنوان مَقر شورای‌عالی هنر، به محلی برای گفت‌وگوهای پرشور جامعه معماری تبدیل شده بود و جلسات مختلفی در این محل برگزار می‌شد. اگرچه برنامه‌های آن روزها، دولت مستعجل بود و چندان دوام نیافت اما در سالی که گذشت یکی از خانه‌های وارطان، معمار مهم اوایل دوران مدرن ایران در خیابان طالقانی تهران به محلی به نام خانه گفتمان شهر و معماری تبدیل شد. این خانه که با مشارکت ١٢ تشکل حوزه معماری و شهرسازی و با حمایت شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی فعال شده و اداره می‌شود، کمابیش توانسته به محلی برای گفت‌وگوهای حوزه شهری و معماری و به خانه و مأمنی برای تشکل‌های غیردولتی این حوزه تبدیل شود. اگرچه گمان می‌کنم کارکرد اصلی این خانه باید ایجاد گفت‌وگوهای معنادار میان حوزه‌های معماری و شهرسازی ازیک‌سو و اجتماع ازسوی‌دیگر باشد؛ چنانکه در تفاهم‌نامه‌ای هم که برای شکل‌گیری‌ خانه گفتمان شهر و معماری تهیه شده، هدف از آن «توسعه عرصه‌های دموکراتیک شهری» عنوان شده است.
مشت نمونه خروار:تخریب نمای بانک ملی
رسانه‌ها به‌موقع فهمیدند. رسانه‌ها و فعالان رسانه‌ای حوزه معماری، خیلی به‌موقع متوجه شدند مسئولان بانک ملی قصد دارند نمای ساختمان بانک ملی شعبه دانشگاه در خیابان انقلاب تهران را -که اثری است درخور توجه از معمار مشهور اپرای سیدنی، «یورن اوتزون»- به‌منظور تعمیر و بازسازی، تغییرات اساسی بدهند. چنانکه وقتی اولین گزارش‌ها در رسانه‌ها منتشر شد، بخش‌های زیادی از نمای ساختمان در حال پوشیده‌شدن با ورق‌های کامپوزیت بود. این موضوع نشان‌دهنده عمق بی‌توجهی اجتماعی به آثار ارزشمند معماری در جامعه ماست و اینکه حتی کسانی که به عنوان مالک یا بهره‌بردار، این بنا را در اختیار دارند، بی‌هیچ دغدغه‌ای نسبت به ارزش‌های معماری این اثر، با ساده‌اندیشی و سهل‌انگاری، چنین برخوردی با اثر معماری را مجاز می‌دانند و تصور می‌کنند خیر و صلاح عمومی در بازسازی و تعمیر آن به شیوه‌ای است که با ساختمان‌ها و بناهای معمولی برخورد می‌کنیم. این ساختمان، مشتی نمونه خروار بود. از این نمونه‌ها در شهرهای ما فراوان است و عمدتا نگاه بسیاری از افراد نسبت به آثار ارزشمند معماری، نگاه دقیق و درستی نیست. توجه و پیگیری رسانه‌ها و فعالان اجتماعی حوزه معماری باعث شد متولیان، خیلی زود نمای بانک ملی را به حالت قبل برگردانند.
نهادی روبه‌آینده؛ دبیرخانه دائمی مسابقات
اوایل سال ٩٤، شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران دستورالعمل شکل‌گیری دبیرخانه دائمی مسابقات معماری را تصویب کرد. این دستورالعمل براساس آیین‌نامه جامع برگزاری مسابقات معماری و شهرسازی مصوب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تهیه و مقرر شد مسابقات معماری، از زمان ابلاغ مصوبه در دبیرخانه دائمی، ثبت شوند و موظف به رعایت چارچوب‌های دستورالعمل باشند. این شرایط، اگرچه کسانی به سازوکار آن معترض بودند، اما خواسته طولانی‌مدت جامعه تخصصی و حرفه‌ای معماری بود که از مسابقات بی‌قانون و قاعده معماری، زخم‌های فراوان خورده بود. دبیرخانه دائمی تشکیل شد و دست‌اندرکاران تلاش کردند به‌تدریج، این نهاد تازه‌تأسیس را تقویت کنند تا در یک فرایند یکی، دوساله، نقش و جایگاه دبیرخانه تثبیت شود و معماران بتوانند با خیال جمع‌تری در مسابقات معماری شرکت کنند و بدانند در هر شرایط و در هر اختلافی، چگونه باید راه‌حلی پیدا کنند که در چارچوب یک قانون مدون تعریف شده باشد و برگرفته از نظرات سلیقه‌ای و شخصی برگزارکنندگان مسابقه که در این موارد، دست بالا را دارند، نباشد. تشکیل دبیرخانه دائمی مسابقات، یکی از رویدادهایی بود که تأثیری درازمدت خواهد داشت و دامنه تأثیرگذاری آن محدود به سال ٩٤ نیست.
چنانکه نوشتم، رویدادها بسیارند. من تعداد محدودی از رویدادهایی را انتخاب کردم که گمان می‌کنم دامنه تأثیرگذاری آنها از سال ٩٤ فراتر خواهد رفت و نقشی ساختاری و درازمدت را در فضای معماری و شهرسازی ایران ایفا خواهد کرد.