تعداد بازدید :248
گزارشی از دو زیارتگاه معروف تهران در جستجوی آرامش
شاه عبدالعظیم
«لرد جورج کرزن» سیاستمدار کهنه‌کار انگلیسی یکی از بهانه‌های آبادانی تهران را بقعه حضرت عبدالعظیم (ع) می‌دانست؛ بقعه‌ای که مدفن سه امامزاده و مایه شهرت ری بزرگ بوده است. به‌قول اصطخری «در دنیای اسلام شهری آبادتر، پرجمعیت‌تر و بزرگ‌تر از ری یافت نمی‌شود مگر نیشابور.»
تهران بزرگ امروز، زمانی یکی از دیه‌های ری بزرگ دیروز بود و وقتی آباد شد که ری به دنبال تاخت‌وتاز مغولان رو به ویرانی گذاشت. ری بزرگ و باستانی مخروبه شد اما آمد و شدهای مکرر تهرانی‌ها به ری بار دیگر نامش را بر سر زبان‌ها انداخت. اهالی تهران با بهانه و بی‌بهانه راهی ری می‌شدند تا هم زیارت کنند و هم خوش بگذرانند.
مولود بسیاری از خاطرات تهرانی‌ها، بقعه حضرت عبدالعظیم(ع) است؛ خاطره پیاده به زیارت رفتن و برگشتن با پای پینه‌بسته و دل سبک شده، خاطره سواری گرفتن از ماشین دودی و مزه کردن کباب و ریحان‌های بی‌نظیر، خاطره تماشای پرواز لک‌لک‌ها و البته خاطره نشستن زیر سایه چنار و یاد ایام با عزیزان از دست‌رفته.
در محضر بزرگان
«اگر قبر عبدالعظیم(ع) را که پیش شماست زیارت می‌کردی، مانند کسی بودی که امام حسین(ع) را زیارت کرده باشد.» این پاسخ امام‌هادی (امام نهم) است به زائری که از ری به زیارت امام حسین(ع) آمده بود. زائران امامزاده از این دست روایت‌های تاریخی بسیار دارند اما همین یک روایت کافی بود تا شیعیان را راهی زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) مجاهد و محدث معتبر کند. حالا بعد از ۱۲۱۰ سال، صحن و بارگاه این امامزاده همچنان شلوغ است.
حضرت عبدالعظیم(ع) دو همسایه هم از نوادگان امامان معصوم دارد؛ حمزه‌بن موسی‌بن‌جعفر(ع) که نسبش تنها با یک واسطه به امام هفتم شیعیان می‌رسد و امامزاده طاهر(ع) که با هفت واسطه فرزند حضرت زین‌العابدین(ع) به‌حساب می‌آید.
رازی در شرح زندگانی حضرت عبدالعظیم(ع) روایت کرده که وقتی بعد از حدود هزارسال حرم حضرت طاهر(ع) را تجدیدبنا کردند «بدن شریفش را که ابدا تغییری در آن صورت نگرفته بود سالم یافتند، گویا خوابیده است.»
عقیده شاهان صفوی
شاهان صفوی که خود را از فرزندان امامزاده حمزه(ع) می‌دانستند، گاه و بی‌گاه برای زیارت جد بزرگشان به ری می‌آمدند. در یکی از همین رفت‌وآمدها شاه تهماسب صفوی دستور بازسازی حرم و کشیدن حصار به دور روستای طهران را صادر کرد.
به نوشته کتاب «رجال نجاشی»، معروف‌ترین کتاب فهرست رجالی شیعه نوشته احمدبن علی نجاشی در قرن پنجم قمری، عبدالعظیم حسنی(ع) در مدت اقامتش در ری به زیارت مرقد حضرت حمزه(ع) می‌آمد و مدام تکرار می‌کرد «این قبر مردی از فرزندان امام موسی کاظم(ع) است.»
پای سفره
کباب کوبیده و گوجه‌فرنگی لای سنگک تازه پیچیده شده کنار یک پیاله ماست و مشتی ریحان آن سال‌ها پای ثابت برنامه زائران حرم عبدالعظیم حسنی(ع) بود. بعضی از زائران از خیر این کباب پرآوازه می‌گذشتند و جایی در گوشه صحن پای سفره‌ای می‌نشستند که با غذای خانگی رنگین شده بود.
روزهای تعطیل و در مناسبت‌های مذهبی هم در گوشه و کنار حرم غذای نذری توزیع می‌شد و همچنان می‌شود، عدس‌پلو و خورشت و آبگوشت.
کسبه بازار حضرتی اگر هم نذری نمی‌دادند هروقت می‌توانستند دست زائری را می‌گرفتند و به خانه‌شان می‌بردند. مهمان‌نوازی اهالی ری بیشتر وقتی تهرانی‌ها از ماشین دودی جا می‌ماندند به دادشان می‌رسید.
سال‌ها بعد از برچیده شدن ماشین دودی و افزایش تعداد اتوبوس‌ها همه می‌دانستند وسیله برگشت به تهران مهیاست و لزومی ندارد مسافر در ری جا بماند. بنابراین اگرچه به رسم عادت زائران را به خانه‌شان دعوت می‌کردند ولی آن‌قدر اصرار نمی‌کردند که زائر قصد ماندن کند. همین تعارف‌های از سر عادت به «تعارف شاه عبدالعظیمی» معروف شد که هنوز هم توسط تهرانی‌های اصیل نقل می‌شود.
باغ ابدی
آن سال‌ها زیارت اهل قبور یکی از بخش‌های مهم سفر به بارگاه حضرت عبدالعظیم(ع) بود. «طوطی» یا «توتی» نام باغی است که مدفن اموات بسیاری از اهالی تهران و ری بوده و هست. این باغ وجه تسمیه روشنی ندارد. برخی می‌گویند که نام باغ از طوطی‌های پرتعدادش گرفته شده است.
برخی دیگر این نام را برگرفته از نام یکی از نزدیکان ناصرالدین‌شاه و عده‌ای هم برگرفته از نام یکی از همسران فتحعلی‌شاه میدانند. چند نفری هم درختان توت فراوان باغ را علت نامگذاری میدانند.
توتی هرچه باشد امروز دیگر شبیه گورستان نیست و به یمن طراوتی که از آمد و شد زائران حرم عبدالعظیم(ع) نصیبش شده، پر از زندگی است. سعادت مجاورت با امامزاده، آرزوی همه اهالی ری و تهران و حتی اطراف و اکنافشان بوده و هست.
گواه این ادعا، نام‌های بزرگی است که همه‌جای حرم روی سنگفرش‌های صیقلی نشسته‌اند؛ از قائم‌مقام فراهانی و قاآنی و آیت‌الله آشتیانی و شیخ ابوالفتوح رازی تا ستارخان و شیخ محمد خیابانی و صدها زن و مرد بزرگ و نام‌آشنای دیگر که برای همیشه در جوار امامزاده آرمیده‌اند.
صحن خاطره
«اوژن فلاندن»، سیاح فرانسوی نیز از بقعه حضرت عبدالعظیم(ع) بازدید کرده است. لک‌لک‌های حرم روی مناره و گنبد بارگاه لانه داشته‌اند اما در عکس‌های قاجاری حرم، لک‌لک‌ها روی چنارهای سن‌وسال‌دار صحن عتیق لانه ساخته‌اند. چنارهای صحن که قطع شدند لک‌لک‌ها برای همیشه رفتند و دیگر بازنگشتند. صحن که حالا خالی از چنار است، در مشرق به حرم امامزاده طاهر(ع) راه دارد و در شمال مسجد جامع را در بر گرفته است و در غرب رواقی رو به باغ توتی دارد.
میرزا رضای کرمانی هم که به قصد ترور ناصرالدین‌شاه به حرم آمده بود، همان‌جا به سر می‌برد. در سال ۱۲۲۷ خورشیدی میرزا با لباس زنانه و تظاهر به دادن عریضه به شاه نزدیک شد و تپانچه‌اش را در سینه او چکاند تا ناصرالدین‌شاه نتواند پنجاهمین سال سلطنتش را جشن بگیرد.
امامزاده صالح
امامزاده صالح نام زیارتگاهی در شهرستان شمیرانات تجریش است. آن‌گونه که از کتیبه بالای سردر صحن برمی‌آید و بر اساس کتب بحرالانساب و کنز الانساب، این امامزاده از پسران امام موسی کاظم و از برادران امام هشتم شیعیان است. بنای امامزاده از سال ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته و به شماره ۹۰۹ ثبت شده‌است. تعداد زائران این امامزاده در حدود ۳۰ هزار نفر در روز برآورد شده‌است. در کتاب کنز الانساب درباره نسب امامزاده صالح آمده‌است: «امامزاده صالح فرزند امام موسی کاظم است که به شهرری آمده و در تجریش ایشان را به قتل رسانده‌اند.» در زیارت‌نامه وی نیز بدین موضوع اشاره شده‌است. همچنین کتیبه قدیمی که در گذشته بر سردر ورودی رواق نصب بوده‌است، این نکته را مورد تأکید قرار می‌دهد. طبق اسناد موجود در کتب تاریخی علم انساب، این امامزاده در اردبیل می‌زیست. پس از شهادت، سر مبارک ایشان از تن جدا و برای حاکم ری فرستاده می‌شود و شیعیان و دوستداران خاندان عصمت و طهارت، سر مبارک او را در روستایی نزدیک ری (میدان تجریش امروزی) به خاک می‌سپارند و درحال حاضر این امامزاده دارای دو زیارتگاه می‌باشد. گفته شده‌است که فرزندان وی نیز به همراه او به ری آمده‌اند و بدین‌جهت برخی بقعه‌ها در تهران به ایشان منصوب است.
تاریخچه حرم امامزاده صالح
بنای بقعه اصلی مرقد امامزاده صالح شامل ساختمان چهارگوش بزرگ و مستحکمی با دیوارهای قطور است. وضع طاق‌نماها و معماری ساختمان و پوشش آن از معماری بناهای سده هفتم و هشتم است. بنا به شواهد در این امامزاده کتیبه‌ای به سال ۷۰۰ هجری قمری وجود داشته که ظاهراً در حین تعمیرات برای تغییر مدخل بنا از میان رفته و بنا بر آن هم‌زمان با پادشاهی غازان خان بوده‌است.
در داخل حریم وسیع امامزاده صالح صندوقی چوبی وجود دارد که احتمالاً به دوران اواخر صفوی یا افشار تعلق دارد و ضریح ممتاز نقره‌ای آن که اضلاع شرقی و شمال شرقی و غربی آن محفظه مشبک مزین به نقره و ضلع جنوبی آن محفظه مشبک چوبی دارد از وقفیات مرحوم آقای میرزا سعیدخان وزیر امور خارجه اواخر قاجار است. حدود سال ۱۲۰۰ هجری قمری در توسعه اول، مسجد، حسینیه و حمام در صحن شمالی و در زمین‌هایی که توسط شجاع‌السلطنه، پسر ششم فتحعلی‌شاه وقف امامزاده شد ساخته شده‌است.
ایوان ورودی و رواق در سمت شمال حرم واقع است و بالای حرم در رواق، لوح مستطیل خشتی کاشی‌کاری شده که تاریخ ۱۲۱۰ هجری قمری را دارد و نام فتحعلی‌شاه بر آن حک شده‌است. هلاکو میرزا فرزند فتحعلی‌شاه قاجار در سال ۱۲۱۰ هجری قمری بانی بازسازی و آذین‌کاری آن بود که گنبد را با کاشی پوشاند و در ورودی را از غرب به شمال که حیاط موقوفه پدرش بود بازگرداند. کتیبه‌ای بدین مضمون در بالای ورودی حرم نصب شد که اکنون موجود نیست:
بسم الله الرحمن الرحیم
از فتحعلـی‌شاه شـه دوران شـد
ایران که نظیر روضه رضوان شد
این روضه چو جنت از هلاکوخان شد
هـرجــا ز ملــک‌زاده‌ای آمــد آبــاد
معیر الممالک ساعتی را وقف حرم کرد که بر روی برجی نصب شده بود. همچنین توسط حسین‌قلی‌خان قاجار، برادر فتحعلی‌شاه، قالی به اندازه صحن تهیه و وقف گردید.
این دو بیت از صبای کاشانی روی این قالی بافته شده‌است:
زهی حسین‌قلی‌خان که قالی گسترد
بر ایـن رواق معلـی ز همـت عالـی
نوشت کِلک صبا از برای تاریخـش
که وقف مرقد صالح شده همین قالی
گنبد کاشی‌کاری‌شده بقعه در سال ۱۳۳۸ با هزینه شخصی فردی به‌نام حسن فداکار، در آخرین سال عمرش تعمیر و کاشی‌کاری مجدد شد. محوطه امامزاده صالح پیش از تغییر فضای خیابانی تجریش، محوطه‌ای کاملا محصورشده همچون دیگر زیارتگاه‌های ایران بود ولی امروزه از حصار دیوارها خارج شده‌است. از سال ۱۳۶۴ تاکنون توسعه و مرمت بنا در مراحل مختلفی توسط نیکوکاران از جمله «نقی فکری» و اداره اوقاف انجام گرفته‌است. در طبقه زیرین حرم سردابی قرار دارد که سنگ قبر اصلی در آنجاست و تابه‌حال کسی اجازه ورود به آنجا را نداشته‌است. طرح توسعه حرم با توجه به افزایش زائران از سال ۱۳۷۴ شروع شد و با خرید خانه‌ها و واحدهای تجاری اطراف جهت توسعه ادامه دارد.
چنار نامدار امامزاده صالح
یکی از معروف‌ترین چنارهای کهنسال ایران که دست‌کم هشتصدسال قدمت داشت در محوطه این امامزاده واقع شده بود که در آثار جهانگردان خارجی نیز به آن اشاره شده است. «ژان دیولافا» درباره آن می‌نویسد: «محیط آن تقریباً به ۱۵ متر می‌رسد، هریک از شاخه‌های آن مانند تنه درخت کهنسالی بر فراز بنای مسجد و اطراف آن سر به آسمان کشیده‌است. این درخت عده کثیری را در سایه خود پناه می‌دهد. مؤمنین در زیر آن نماز می‌خوانند. مکتب‌دار کودکان را در آنجا جمع کرده و درس می‌دهد. قهوه‌چی سماور و استکان و لوازم خود را درون حفره پایه درخت جای داده‌است.»
«سر هنری رالینسون» نیز نوشته‌است در تجریش چنار بزرگی را اندازه گرفته که در ارتفاع پنج‌پایی، محیطش ۱۰۸پا بوده‌است. این چنار در سال ۱۳۷۹ بریده شد. «یاکوب ادوارد پولاک» نیز در نوشته‌های خود به این درخت اشاره کرده‌است.
در سال ۱۳۶۳ هجری شمسی جان درخت چنار به مخاطره افتاد. در گزارش مخابره‌شده دراین‌باره آمده: «ظاهراً علت نشست، ریزش مجرای قناتی است که سابقا از این محل عبور می‌کرد و برای رفع خطر پیشنهاد می‌گردد ابتدا درخت به‌طور کامل به‌نحوی که صدمه‌ای به آن وارد نشود مهار گشته، سپس خاکبرداری در محل فرونشسته برای مجرای قنات انجام شود و مجرا با سنگ و آجر و سیمان پی‌بندی و محکم گردد. هزینه مورد نیاز ۶۰۰۰۰ ریال برآورد می‌شود.»
قطر تنه این درخت به اندازه‌ای بود که پاره‌دوزی در آن دکه داشت اما با وجود تلاش‌های صورت‌گرفته خشک شد و بقایای آن را در سال‌های دهه هفتاد با مجوز میراث فرهنگی قطع کردند.
مشاهیر مدفون در حرم امامزاده صالح
آستان امامزاده صالح در دوره قاجار یک قبرستان بود و برخی از چهره‌های برجسته ایران بنا به وصیتشان در محوطه آن دفن شده‌اند. بنا به کتاب «جغرافیای تاریخی شمیران» تا سال ۱۳۷۱ پنجاه تن از مشاهیر در این صحن مدفون شده‌اند که مقبره‌های حیاط و صحن اصلی در دوره بازسازی امامزاده از بین رفته‌اند و اکنون تنها یک قبرستان در زیرزمین آستان با نام رواق معصومیه وجود دارد. همچنین پیکر پنج سرباز گمنام و «مجید شهریاری»، از دانشمندان هسته‌ای ترور شده ایران نیز در صحن مدفونند. حسن پیرنیا و محمدولی‌خان تنکابنی (نخست‌وزیران ایران در دوران قاجار)، ساعدالدوله پسر محمد ولی‌خان تنکابنی، خسروخان (سردار) مشهدسری کرد تبار، تاجر و نایب‌الحکومه مشهدسر، سید محمد تدین، سیاستمدار و چهارمین رئیس دانشگاه تهران، میرزا ابوالقاسم آهی، میرزا حسین‌خان موتمن‌الملک، میرزا مجید خان آهی، حاج صدرالسلطنه نوری، تقی خواجه نوری (امیر نصرت) شهردار تهران، حاکم خراسان، بنیانگذار ثبت احوال، حاجی محمدجواد گنجه‌ای، طاهره صفارزاده و مجید شهریاری ازجمله مشاهیری هستند که خانه ابدیشان در محوطه امامزاده صالح بنا شده است.
محمود طالقانی هفته‌ای یک‌بار در مسجدامامزاده صالح وعظ داشته‌است. آقایان شاه‌آبادی، سید محمدرضا عالمی و حاج سید جوادی قزوینی از دیگر امامان جماعت این بقعه بوده‌اند.
خادمان و متولیان
از ۳۰ مهر ۱۳۸۹ تاکنون حجت‌الاسلام عبدالعلی گواهی از سوی سازمان اوقاف، متولی امامزاده است. آیت‌الله محمود امجد نیز در سال‌های قبل اقامه نماز جماعت در این امامزاده را برعهده داشت و جلسات درس‌هایی از قرآن نیز در سالیان اخیر در آستان مقدس برگزار می‌شود.
متولیان امامزاده صالح ۵ ذیقعده را روز بزرگداشت این امامزاده تعیین کرده‌اند و در این روز مراسمی برگزار می‌کنند. فیلم مستند «صالح شمیران» توسط بابک مینایی، مستندساز ایرانی، درباره تاریخچه و نقش این مکان زیارتی در زندگی مردم تهران و خاطرات و آداب مردم این منطقه درباره این امامزاده کارگردانی شده‌است.
نذر نمک در امامزاده صالح (ع)
علی نوری‌زاده، کارشناس علوم قرآنی در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان می‌گوید: وارد شدن حضرت صالح‌بن‌موسی‌الکاظم(ع) به ایران به زمانی مربوط می‌شود که این حضرت ماجرای ولیعهدی برادر بزرگوارشان را می‌شنوند و از عراق به سوی ایران حرکت می‌کنند اما زمانی که به منطقه تجریش فعلی می‌رسند توسط دشمنان به شهادت می‌رسند. برادر بزرگوار امام رضا(ع) که در بین ایرانیان به امامزاده صالح(ع) شهرت دارد، در رده امامزاده‌های صحیح‌النسب به شمار می‌روند و زیارت حرم مطهر ایشان از ثواب بسیار زیادی برخوردار است.
نوری‌زاده خاطرنشان می‌کند: بیشتر زائران امامزاده صالح، برای آن حضرت نمک نذر می‌کنند و دلیل آن هم این است که در گذشته‌های دور که آن بقعه متبرکه در تجریش به عنوان محلی صعب‌العبور قرار داشت، زائران با خود نمک می‌آوردند و در مسیر می‌پاشیدند تا یخ‌ها و برف‌های موجود در مسیر آب شود و مسیر هموارتری برای عبور فراهم کند.
گردآوری:
روح‌الله مهر پارسا- ارمغان زمان‌فشمی
برگرفته از روزنامه اطلاعات