از آنچه كه از ساختمان‌های دوره پهلوی اول مشهود است و هم‌چنین با توجه به فعالیت تعدادی از مهندسان خارجی كه در آن زمان در تهران می‌زیسته‌اند و تعداد كمی از ایرانی‌های فارغ‌التحصیل از دانشكده‌های معماری در اروپا و فعالیت‌های آن‌ها در دوره پهلوی اول و تحلیل شیوه‌های معماری اروپایی اوایل قرن بیستم، چنین بر‌می‌آید كه، معماری دوره پهلوی اول بی‌تاثیر از آن‌ها نبوده است.

معماری دوره پهلوی اول، در روند شكل‌گیری شیوه جدیدی از معماری كه به هیچ ترتیبی با معماری سنتی ایران هم‌بستگی نداشته و قالب و نمود معماری تازه‌ای را بیان می‌كند، نتیجه‌ای است از یك نوع تحول در ساختار اجتماعی همان زمان كه حالت درون‌گرا و بسته در خود، خود را رها كرده و دید را از حیا‌ط‌های داخلی به فضاهای خارج و منظره‌های شهری و حومه شهری گرایش داده‌اند.

پیدایش فضاهایی به نام «باشگاه» خود نمونه‌ای است از تمایلات جامعه تحول یافته ایرانی به «در جمع زندگی كردن» و رابطه برقرار كردن خانواده‌ها و اجتماعات با یكدیگر برای گذران اوقات فراغت و تبادل آشنایی ها، فرهنگ‌ها و غیره…!

باشگاه، فضایی است اجتماعی كه راه را برای تجاربی تازه فراهم می‌كند، به همان‌گونه كه از زمان‌های قدیم، در اقوام مختلف، میدان‌ها، آگوراها و فوروم‌ها، هر كدام به صورتی این گردهمایی‌ها را، به منظور آشنایی‌ها، در رابطه قراردادن فرهنگ‌ها، تجارب و هنرها، ایجاد می‌كرده‌اند. امروز در مقیاس‌های كوچك‌تر و خصوصی‌تر، به‌صورت مراكز تجمع، گردهمایی‌های ورزشی، هنری، علمی و … فضاهایی در مكان‌های مختلف شهری و حومه شهری به وجود آورده‌اند كه گروه‌های مختلف جامعه كه به‌صورتی با یكدیگر هماهنگی دارند، اوقات فراغت خود را در آن فضاها بگذارنند، كه در فرهنگ امروزی به نام «باشگاه» معرفی شده است.

ارسطو، «میدان آزاد» شهر را چنین می‌خواند«… كه نه در آن مردم حق داد و ستد داشته باشند و نه برزگران و پیشه‌وران به آن راه یابند. مگر آن‌كه فرمانروایان،‌ ایشان را به آنجا فرا خوانند. هم‌چنین بسیار پسندیده است كه پیران نیز به گردشگاه‌ها بیایند و جای هر كس از روی سنش معین شود، و برخی از فرمانروایان وقت خود را با جوانان بگذرانند و پیران با فرمانروایان نشست و برخاست داشته باشند…»، تا «احساس فروتنی و آزرم (و ادب) آزاده‌وار» پدید آید.

بنابراین، منطقی و حتی ضروری بود كه تشكیلاتی علمی و آموزشی، چون دانشگاه تهران تازه تأسیس، برای كادر هیئت علمی و كارمندان خود مركزی به‌نام باشگاه كه هم مركزی باشد برای گردهمایی‌های علمی و هم تفریحی، به‌وجود بیاورد تا مجموعه دانشگاهی را تكمیل كرده باشد.

موقعیت شهری باشگاه

باشگاه دانشگاه در مجموعه ساختمان‌های احداث شده در دانشگاه تهران قرار دارد كه موقعیت شهری آن بستگی به محل استقرار دانشگاه در سطح شهر تهران دارد. مكان انتخاب شده برای باشگاه براساس طرح تهیه شده توسط «آندره گدار» در ضلع جنوب غربی محوطه دانشگاه قرار دارد كه خود دارای ورودی جداگانه‌ای از خیابان 16 آذر در ضلع غربی دانشگاه می‌باشد به‌طوری كه ترددهای مربوط به آن می‌تواند جدا از ترددهای دانشگاه به راحتی انجام پذیرد. در سمت جنوبی باشگاه زمین وسیع مشجری است كه مربوط به باغ دانشگاه می‌شود و اطراف ساختمان باشگاه را تراس‌بندی‌های متعددی در برگرفته است كه به خاطر شیب زمین، طبقه طبقه پایین می‌آید. ورودی اصلی باشگاه رو به سوی شرق دارد كه از یكی از خیابان‌های اصلی دانشگاه می‌توان به ساختمان رسید. این ساختمان دارای ابعادی است به طول و عرض 50 متر در 50 متر و دارای محوطه‌ای است برای توقف خودروهای مربوط به آن.

معماری متفاوت

به جز دانشكده هنرهای زیبا كه از شیوه معماری عقلایی و قرینه‌سازی تبعیت كرده، و حتی در محوطه و عرصه دانشگاه هم نسبت به یكدیگر به صورت قرینه استقرار یافته‌اند،‌ بنای باشگاه، كار «ماكسیم سیرو» اواخر دوره پهلوی اول، از لحاظ شیوه معماری با سایر بناهای دانشكده‌ها، متفاوت می‌باشد.

باشگاه دانشگاه، همان‌طور كه از اسم آن برمی‌آید دارای عملكردی متفاوت با دانشكده‌ها است، بنابراین منطقی است كه نمود و شكل‌پذیری معماری آن هم با سایر دانشكده‌های واقع در محوطه متفاوت باشد.

شیوه معماری آن از نقشه آزاد و غیر قرینه تبعیت می‌كند، شكل و نمود معماری با توجه به سایر كارهای هم‌زمان، همانا شیوه معماری «اوایل مدرن» ایران است كه با توجه به نارنجستان مركزی و آلاچیق آزاد ولی مسقف ابتدای ورودی و حجم‌های استوانه‌ای كه در نمای جنوبی قرار دارد، از بیانی روح‌پرور و «رمانتیك» برخوردار است، بنابراین جزو ساختمان‌های شیوه «رمانتیسم ملی» محسوب می‌شود.

باشگاه دانشگاه دارای دو عملكرد اصلی است: اول قسمت تفریحی و فضاهای لازم برای استفاده از وقت آزاد، دوم فضای اداری آن.

در همكف، سالن بزرگ غذاخوری و فضاهای دیگری قرار دارد كه به‌نام تالارهای یك و دو و سه، ذكر شده است كه چند منظوره می‌باشند و یك سالن بزرگ دیگر كه مربوط به دفتر روابط باشگاه است. در وسط این فضاها، نارنجستان (پاسیو) بزرگی است كه از یك طرف به راهروی بین فضاها و از طرف دیگر به آلاچیق زیبایی محدود می‌شود كه جو زیبا و دلنشینی را در محیط خارجی باشگاه ایجاد می‌كند و باعث شادی روح و روان گشته و خستگی كار روزانه را برطرف می‌كند. در سرتاسر ضلع جنوبی، تراس روبازی است كه از سطح باغچه روبه‌روی آن بلندتر است و باعث می‌شود كه زاویه دید بهتری برای تماشاگران به وجود آورد. سطح بالا شامل تعداد زیادی فضاهای كوچك اداری و ملحقات آن است. اضافه بر این‌ها، این باشگاه دارای چند فضای خوابگاهی هم می‌باشد كه احتمالاً در زمان تهیه طرح، بدین منظور پیش‌بینی شده بوده است كه مورد استفاده اساتید مهمان قرار گیرد.

نمود معماری باشگاه، زیبا، ساده بدون تزئینات، بالای پنجره‌ها دارای قرنیزهای بتنی ادامه‌دار است كه در تحكیم خطوط و حجم كشیده و افقی باشگاه مؤثر است و سایه‌بانی است روی پنجره‌های بزرگ و كشیده آن. این قرنیز‌های بتنی بالا و زیر پنجره‌ها، در بیشتر كارهای معماری آن دوره به چشم می‌خورد و یكی از ضوابط و اصول فنی معماری را به وجود می‌آورد. این بنا از سازه بتن مسلح ساخته شده كه جزء پیشروترین تكنیك‌های سازه‌ای زمان محسوب می‌شده و بیشتر ساختمان‌های دوره پهلوی اول دارای همین تكنیك می‌باشد. در نتیجه دارای استحكام و غنایی است از ایستایی بنا. دیوارهای خارجی از مصالح متداول، آجرفشاری، ساخته شده كه روی آن را به صورت جالبی با سیمان اندود كرده‌اند، كه بیشتر ساختمان‌های دوره پهلوی اول به همین صورت ساخته و اجرا شده‌اند، در نتیجه هماهنگی و تداوم معمارانه‌ای را در كارهای معماری زمان خود به جای گذارده و مشخصه بیان معماری آن دوره است.

باشگاه دانشگاه یكی از ساختمان‌های زیبا، جالب (رمانتیك) دوره خود تا امروز است كه اگر با همان نیت و تصور از ان استفاده شود، می‌تواند بار بازدهی روانی ومعنوی بیشتر و بهتری داشته باشد.

دكتر سیروس باور
عضو هیئت امناء انجمن مفاخر معماری ایران