مساجد در جهان، ایران، تهران

تحلیل و بررسی دگرگونیهای جامعه انسانی در طول تاریخ بدون توجه به خاستگاه و جایگاه دگرگونیها امكان‌پذیر نبوده و یا راهگشا نیست. نقش و اهمیت جایگاه تحولات، خود مقوله‌ای مهم در دست‌یابی به حقایق و زوایای تحلیل صحیح حوادث بزرگ در تاریخ بشریت است.

نقش معابد و پرستشگاهها و آداب و تعالیمی كه در آن در ضمیر انسان اعتقاد و هویت و حركت و جهش ایجاد كرده و او را به سرمنزل مقصود و آرزوهای بزرگ و كوچكش رسانده و یا بالعكس او را از كمال و پیشرفت بازداشته و منشأ تغییرات ظاهری و باطنی افرادش گردیده است؛ از جمله آن مسایل مهم و اساسی در رسیدن به تحلیل درست از رخدادها و حوادث است. وجود پرستشگاههای متعدد و فراوان در مذاهب و مسلك‌های قدیم و جدید بشر خود حكایت از این اهمیت و اعتباردارد. پرستشگاهها در ادیان الهی هر چند با اسم‌های متفاوتی نام‌بردار هستند ولی همه آنها از یك منشأ سرچشمه گرفته و به یك حقیقت می‌پیوستند و آن: بندگی خدا در برابر بندگی غیر اوست. همین یك معنا پدیدآور طرز بینش خاص در افراد گردیده و بالطبع دشمنانی نیز در مقابل آنها و این بینش صف‌آرایی كرده‌اند.

جاذبه معنوی پرستشگاهها كه در اسلام نام مسجد بر آن نهاده شده آموزه‌های شگرف و اساسی در معتقدین به این آئین ایجاد نموده و این آموزه‌ها اعمال و رفتار آنها را شكل و بروز می‌دهد. اما مسجد خود دارای سابقه‌ای دیرین است و شكل‌گیری آن از زمان هبوط حضرت آدم (ع) كه قدمت آن را شش هزار و دویست و شانزده سال قبل از هجرت پیامبر اسلام(ص) گفته‌اند، می‌باشد و خانه كعبه اولین خانه و جایگاهی است كه برای پرستش و پیراستگی انسان در زمین بنا گردیده و در مرور زمان به دست حضرت ابراهیم(ع) مجدداً پایه‌گذاری شده است.

پیامبر اسلام نیز پس از هچرت از مكه به مدینه اولین كاری كه انجام داد بنا نمودن مسجد قبا در نزدیكی مدینه و سپس مسجدالنبی در مدینه بود و این جایگاه با توجه به اهمیت آن در جامعه اسلامی در مكانهای مختلف توسط پیامبر و اصحابش و حكومتهای پس از او بنا شده و محل تجمع، آموزش، تجهیز و ارتباط اجتماعی آحاد جامعه مسلمین بوده است.

«یعقوبی» در كتاب خود تعداد مساجد بغداد را سه هزار باب شمرده است و همین مطلب را «یاقوت حموی» گفته است. برخی از مورخان شمار مساجد قاهره را تا 36 هزار و مساجد اسكندریه را تا 12 هزار در قرنهای 5 و 6 هجری قمری برشمرده‌اند.

تاریخ مساجد در ایران نیز از آغاز ورود لشكر اسلام به مرزهای ایران ساسانی شكل می‌گیرد. بدین نحو كه ارتش اسلام از سال 13 تا 99 ه‍ ق در نقاط مختلف ایران حضور داشتند و اولین مسجد را سعدابن ابی وقاص در كهندژ تیسفون بین سالهای 13 تا 15 ه‍ ق بنا ساخت. مسجد جامع اسیر، مسجد جامع بخارا، مسجد آدینه، مسجد فهرج، مسجد شوش، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد دره‌شهر ایلام، مسجد یزد خواست و مسجد جامع اصفهان از قدیمی‌ترین مساجد در ایران می‌باشند.

در بررسی تاریخ شهر تهران نیز وجود مساجد قابل توجه است. چه به لحاظ نزدیكی آن به شهر ری و وجود سكنه در منطقه شمیران كه ساكنین آن عموماً مسلمان و شیعه بودند و چه به لحاظ اهمیتی كه پس از شهر ری پیدا نمود و در زمان صفویه مورد توجه شاه طهماسبی صفوی قرار گرفت. امین احمدرازی در كتاب خود به نام هفت اقلیم كه در سال 1002ه‍ ق نگارش یافته می‌گوید: به دستور خواهر شاه طهماسب صفوی حمام و تكیه بزرگی در تهران ساخته شد كه به «تكیه خانم» شهرت یافت و وجود مساجد را در شهر تهران نیز عنوان می‌كند. اینكه از زمان برپایی حكومت صفویه در ایران تا برپایی حكومت قاجار چه تعداد مسجد در تهران ساخته شده و در كجاها قرار گرفته اطلاع دقیقی در دست نیست ولی این را می‌دانیم كه مسجد شاه (مسجد امام خمینی فعلی) در زمان قاجار وجود داشته است. اعتمادالسلطنه از قول ژاك موریه نماینده سفارت انگلیس كه در سال 1222 شمسی (مطابق با 1807 میلادی) با فتحعلی‌شاه در تهران ملاقات كرده بود نوشته كه: دور باروی شهر چهار و نیم تا پنج میل بود و شهر شش دروازه داشت كه سر در و جوانب آنها با كاشیهایی با صورت ببر و حیوانات دیگر مزین بود... تنها بنای شایان توجه این شهر مسجد شاه است كه ناتمام است و غیر آن شش مسجد كوچك در تهران هست.

همچنین اعتمادالسلطنه نوشته كه: تاریخ بنای مسجد جامع تهران به سال 1202ه‍ ش بازمی‌گردد. ولی به گفته آیت‌الله حسن سعید تهرانی بنای آن در تاریخ 1226 ه‍ ش بوده است.
از دوره احمدشاه تا پایان حكومت رضاشاه را می‌توان دوره فترت و مهجوریت مساجد نام نهاد كه علت عمده آن بی‌لیاقتی احمدشاه در مملكت‌داری و دین‌ستیزی رضاخان می‌باشد. كشتار هولناك رضاشاه در مسجد گوهرشاد در تیرماه 1314 و كشتن صدها نفر از اجتماع‌كنندگان و معترضین در آن مسجد یكی از بزرگ‌ترین اقدامات جنایتكارانه اوست. به قول محمدشریف رازی: مسجد خراب كردند، جلوی نماز جماعت را گرفتند. مردم را از رفتن به مسجد منع كردند. اذان گفتن و قرآن خواندن و عزاداری بر امام حسین(ع) را ممنوع كردند... منتهی با خروج رضاشاه از ایران و ایجاد آزادی نسبی كه به واسطه هرج و مرج ناشی از جنگ جهانی دوم ایجاد شده بود و انتشار انواع و اقسام نشریاتی كه به علت دیكتاتوری و اختناق رضاشاهی مجال چاپ و نشر نمی‌یافتند و بالا رفتن سواد و درك عمومی از اوضاع و حوادث و بروز روحانیت بیدار و آگاه و... محمدرضا پهلوی هیچ‌گاه نتوانست، پایگاه‌های مبارزه یعنی مساجد را قلع و قمع نماید و صدای حق‌طلبی و عدالت‌خواهی از این خانه‌های خدا تا پیروزی انقلاب اسلامی جاری و ساری بود، اگر چه كه بسیاری از روحانیون و مردم مؤمن و متدین این مملكت بهای آن را با جان و مال خود پرداختند.

میكائیل جواهری : به نقل از ماهنامه الکترونیکی دوران