تعداد بازدید :1515
مهرگان؛ جشنی برای سپاس از طبیعت
خصلت صلح‌جویی ایرانی از گذشته‌های دور سبب پدید آمدن آیین‌ها و مراسمی شده است كه به‌صورت جشن و شادی خودنمایی می‌كند. اگرچه در طول قرون گذشته این سرزمین مدام مورد هجوم قرار گرفته اما این ویژگی كه در نهاد مردمان سرزمین ایران ریشه دوانده و جزیی از زندگی و فرهنگ مردم شده است، گاهی به‌صورت جشن ملی و گاهی به‌صورت جشن مذهبی و آیینی خود را نشان داده است.
به دیگر سخن این جشن‌ها سرمایه‌های فرهنگی و منابعی‌اند كه اسطوره‌ها، آیین‌ها، رفتارها، جهان‌بینی و چگونگی زندگی اجتماعی گذشتگان را تا به امروز حفظ كرده‌اند.
جشن كهن مهرگان یكی از این جشن‌هاست. سابقه این جشن را تا هزاره سوم پیش از میلاد ذكر كرده‌اند اما آنچه مسلم است این بود كه مهرگان پیش از ظهور زرتشت رواج داشته و هم‌زمان و همراه با مهرپرستی در ایران برگزار می‌شده است. این جشن نیز مانند دیگر جشن‌ها با گذشت زمان دچار تحول و تغییر شده است. گاه این تغییرات از طریق حكومت‌ها و سیاست‌های آنان بوده و گاه با تغییر شیوه زندگی مردمان یا تاثیر ادیان و مذاهب كه این جشن‌ها را به‌صورت جشن مذهبی پاسداری كرده‌اند. در منابع متعددی از پیشینه این جشن
سخن گفته شده است اما بیشتر منابع مربوط به پیش از اسلام، منابع غربی و یونانی است كه به آثار «كتزیاس» و «استرابن» می‌توان اشاره كرد.
... ولی در تلمود اورشلیم كه فقط نام سه جشن مادی آمده است اسامی نسبتا واضح‌تر است. این نام‌ها عبارت است از موتردی، ترسكی(mutardi ،turyaskai ) و مهرنیكی (muharnekei) كه به آسانی می‌توان تشخیص داد همان نوسرد، تیركان و مهرگان است و این مطلبی است كه چند نفر از دانشمندان (به دولاگارو و كوهرت) آن را بیان و تایید كرده‌اند...
دكتر مهرداد بهار می‌گوید:
از هزاره سوم پ. م در آسیای غربی دو عید رواج داشت؛ عید آفرینش كه در اوایل پاییز و عید باززایی كه در آغاز بهار برگزار می‌شده است. این دو عید باستانی حتی تا اواسط هزاره نخست پ.م در آسیای غربی وجود دارد و در واقع قدمت هر دو در این منطقه نشان داده می‌شود. در ایران نیز نوروز عید بهاری و مهرگان عید پاییزی بوده است اما این به معنی وام‌گیری از بین‌النهرین نیست. من برآنم كه فرهنگ بومی وسیعی با وجوه مشترك از رود سند تا دره مدیترانه وجود داشته است.
مهرداد بهار معتقد است بعد‌ها با پدیدار شدن «مردوك» و یگانه شدن او با دیگر ایزدان این دو عید بهاری و پاییزی به یك جشن تبدیل می‌شود یعنی جشن نوروز اما حتی اگر این سخن را بپذیریم باید توجه داشته باشیم كه مهرگان هنوز، مناطق مختلف ایران و در بین زرتشتیان متداول است اما نه به‌صورتی كه پیش از زرتشت رواج داشته. پس از تلفیق با نوروز جشن‌مهرگان متحول شده و جنبه اساطیری آن رنگ و بوی اجتماعی و كشاورزی به خود گرفته است كه با مهرگان پیش از زرتشت كاملا متفاوت است. پس از اسلام نیز در منابع مختلف از جشن‌مهرگان یاد شده است. آثار الباقیه كه یكی از معتبرترین منابع در معرفی جشن‌هاست و از قرون اولیه اسلام به‌جا مانده از آن جمله است.
شاعران بزرگی مانند فردوسی، رودكی، منوچهری و مسعود سعد نیز آثاری در بزرگداشت مهرگان دارند.ابوریحان می‌نویسد: مهر ماه و روز اول آن هرمزد روز است و روز شانزدهم مهر است كه عید بزرگی است و به مهرگان معروف است كه خزان دوم باشد و این عید مانند دیگر اعیاد برای عموم مردم است و تفسیر آن دوستی جان است و گویند كه مهر، نام آفتاب است و چون در این روز آفتاب برای اهل عالم پیدا شد این است كه این روز را مهرگان گویند. نیز گفته‌اند در این روز فرشتگان برای یاری فریدون آمدند.
باز می‌نویسد: اما آن دسته ایرانیان كه به تاویل قایل‌اند برای این قبیل مطالب تاویل قایل می‌شوند و مهرگان را دلیل بر قیامت و آخر عالم می‌دانند به این دلیل كه هرچیزی كه دارای نمو باشد در این روز به منتهای نمو خود می‌رسد و مواد نمو از آن منقطع می‌شود و حیوان در این روز از تناسل باز می‌ماند چنان كه نوروز را. آنچه در مهرگان گفته شد بعكس است و آن را آغاز عالم می‌دانند و برخی مهرگان را بر نوروز تفضیل داده‌اند چنان كه پاییز را بر بهار برتری داده‌اند
این اشاره‌ها نشان از قدمت و اهمیت مهرگان در ایران دارد. در گذشته مهرگان خارج از حوزه فرهنگی ایران برگزار می‌شد كه مورخان غربی بدان اشاره كرده‌اند و از تاثیر این جشن همان بس كه اعراب معرب واژه مهرگان )مهرجان) را معادل واژه جشن قرار داده‌اند و برگزاری هر جشنی را مهرجان می‌گویند.
امروزه این جشن در مهر روز از ماه مهر در بین زرتشتیان برگزار می‌شود اما در بین باورمندان دیگر ادیان ایرانی این جشن به گونه‌ای دیگر پدیدار شده است. جشن انگور در ارومیه، تاكستان، ملایر و چند شهر دیگر برگزار می‌شود.
همچنین جشن گندم كه تقریبا در بیشتر مناطقی كه گندم كشت می‌شود، برگزار می‌شود. حتی مراسم‌های آیینی مانند قالیشویان و جشن انار از یادگارهای مهرگان است.
یكی از نشانه‌ها و ویژگی‌های جشن‌های ایرانی در كنار شادمانگی، همراه بودن با هدایا، خوراكی و نعمات است. این هدایا بیشتر محصولات كشاورزی است به همین سبب گفته می‌شود ریشه اغلب این جشن‌ها دهقانی است. سیستم كشاورزی و دامپروری در این آیین‌ها تاثیر بسیار گذاشته است و بالعكس این جشن نیز تاثیراتی بر نحوه زندگی، كشاورزی و كار مردمان داشته است. در پایان فصل برداشت، كشاورزان برای سپاس از بركتی كه طبیعت در اختیار آنان قرار داده جشن می‌گیرند و در مقابل این جشن‌ها را مایه بركت و فراخی نعمت می‌دانند.
دلیل به وجود آمدن مهرگان را آفرینش، بر تخت نشستن فریدون و پیروزی بر ضحاك، تاجگذاری اردشیر، جشن برداشت و جشن دوستی و پیمان ذكر كرده‌اند.
امروزه نیز می‌توان از دیگر خصوصیات این جشن بهره برد و با دلی سرشار از امید و جامه‌ای ارغوانی به دور سفره مهرگانی حلقه زد و با همگرایی به دور از افسردگی، كینه و عداوت پیمان صلح و دوستی بست و دست‌افشان و پای‌كوبان نغمه مهرگانی سرود.
منابع:- سید حسن تقی زاده /بیست مقاله ی تقی زاده/ترجمه:احمد آرام و کیکاووس
- جهانداری/علمی فرهنگی/سوم/1381
- دکتر مهرداد بهار / از اسطوره تا تاریخ/چشمه/پنجم/1386
- ابوریحان بیرونی/آثارالباقیه/ترجمه:اکبر دانا سرشت /امیرکبیر/1386
- www.zandi90.blogsky.com
- www.fanouseiran.blogfa.com
حسین زندی