تاریخ ایران در اسناد آرشیوی گرجستان

در آرشیو دولتی تاریخ گرجستان و انستیتوی نسخ خطی آكادمی علوم گرجستان (كه كه لیدزه Kekelidze) هزاران سند تاریخی پیرامون تاریخ ایران به زبان‌های گرجی، فارسی، روسی، فرانسوی و غیره به صورت اصل یا سواد موجود است. این اسناد كه متعلق به قرون 16 تا اوایل 20 میلادی می‌باشد دربرگیرنده آگاهی‌ها در زمینه‌های گوناگون زندگی اجتماعی بوده و از لحاظ تنوع شامل: فرامین و احكام شاهان ایران، احكام عباس میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه قاجار، احكام خوانین ماورای قفقاز، احكام شاهان كارتلی و كاختی - دو استان تاریخی شرق گرجستان، اسناد مربوط به نایب‌السلطنه و ستاد ارتش روسیه در قفقاز، اسناد تملك و تملیك، عریضه‌ها با تصمیمات مربوطه، مكاتبات، قراردادهای تجاری، تعهدنامه‌ها، گزارش‌ها و تحقیقات مختلف و غیره می‌باشد.

در این مجموعه در میان اسناد صادره از جانب شاهان ایران قدیمی‌ترین سندی كه موجود است فرمان شاه تهماسب اول صفوی به تاریخ 25 جمای‌الثانی سال 948ه‍ ق می‌باشد و جدیدترین آنها فرمانی است از محمدعلی شاه قاجار به تاریخ رمضان سال 1325 ه‍ ق كه در واقع آخرین سند از مجموعه فوق‌الذكر می‌باشد. بر پژوهشگران پوشیده نیست كه فرامین و احكام شاهان ایران به عنوان یكی از اصیل‌ترین منابع تاریخی نه فقط برای گرجستان، بلكه برای تمام قفقاز، خاورمیانه و نیز خود ایران حائز اهمیت می‌باشد.

صدور فرامین و احكام مذكور به آغاز نفوذ سیاسی - نظامی حكومت صفوی در مناطق قفقاز از جمله گرجستان بازمی‌گردد كه به جمع ولایات تابع ایران درآمدند. در آن زمان فرمانروایان دولت مركزی ایران تمشیت امور داخلی گرجستان و نیز اجرای فرامین و احكام خود را به والیان گرجی محول می‌كردند.

اسناد رسمی دوره مذكور بر اساس قواعد خاصی تنظیم می‌شد: فرامین و احكام شاهان با عبارت «فرمان همایون شد» یا «حكم جهان مطاع شد» آغاز می‌گشتند. سمت چپ قسمت بالا یا پایین متن فارسی سند با مهر شاه ممهور گردیده و سپس دوایر دیوانی حكومت صفوی آن را به شكلی منظم ثبت می‌كردند كه، یادداشت‌های مربوطه و مهرهای افراد ثبت كننده در پشت هر سند می‌آمد.

برخی از فرامین و احكام فارسی موجود در گرجستان توسط هنرمندان ایرانی با تذهیب‌های بسیار زیبا تزئین شده است. كار تزئین سند میان خطاط و تذهیب‌كار تقسیم می‌شد. بعد از نوشتن متن فارسی، تزئینات روی آن صورت می‌گرفت. گرچه تزئین فرامین و احكام فارسی، بیشتر به سبك رایج نسخ فارسی انجام می‌گرفت، اما هستند اسنادی كه در آنها سبك هنری ویژه‌ای به چشم می‌خورد.

مضمون فرامین و احكام شاهان صفوی راجع به اعطای املاك، انتصاب افراد به رتبه‌ها و مقام‌های مختلف، دستورهای انجام عملیات جنگی و غیره می‌باشد.

در مورد فرامین و احكام موجود از دوره قاجار گفتنی است كه جریان حوادث جنگ‌های ایران و روسیه، برقراری مناسبات جدید سیاسی - اقتصادی بین دو كشور و نیز بین ایران و قفقاز و بالاخره روند تحولات داخلی در ایران را به خوبی منعكس می‌سازد. به شهادت این مجموعه در نیمه اول قرن دوازدهم هجری/ نوزدهم میلادی فرامین و احكام شاهان قاجار به سبك و شیوه رایج عصر صفوی صادر می‌شد، اما در نیمه دوم همان قرن سبك و شیوه اسناد دستخوش تغییرات زیادی گردید و تحت نفوذ سبك و شیوه اسناد رسمی روسی قرار گرفت.

بررسی و مطالعه این اسناد بسیاری از مسائل و ناگفته‌های مناسبات تاریخی ایران و گرجستان، وظایف و انتظارات متقابل دولت مركزی و والیان گرجی، روند تحولات منطقه‌ای تاریخ و زمینه‌های بروز جنگ‌های ایران و روسیه، شرایط سیاسی - نظامی و اجتماعی ایران را در عصر صفوی و قاجار روشن می‌سازد.

در میان دیگر انواع اسناد كه در آرشیوهای گرجستان نگهداری می‌شود، اسناد دو زبانه گرجی - فارسی متعلق به قرن شانزدهم تا هجدهم میلادی دارای اهمیت ویژه‌ای است. اسناد مذكور برای مطالعات و ارزیابی جدیدی از برخی مسائل سیاسی ایران و گرجستان، ساختار، وظایف و ویژگی‌های فعالیت دستگاه نظارت ایرانی در گرجستان، حقوق و وظایف فئودال‌های گرجی و نقش بعضی از نهادهای دولتی می‌تواند كاربرد داشته باشد.

اسناد دوزبانه گرجی - فارسی از اواخر قرن شانزدهم تا اواسط قرن هجدهم میلادی صادر می‌شدند، اما در طی همین دوره آنها نیز دچار تغییراتی گشتند كه از جمله می‌توان به تغییرات در شكل و مضمون آنها اشاره كرد. در آغاز متن فارسی سند پشت سند گرجی نوشته می‌شد و متن فارسی به عنوان سندی كاملاً مستقل به نظر می‌رسید شكل و متن آن كاملاً مطابق قالب‌های اداری ایران دوره صفوی بود. در فاصله میان اواخر قرون شانزدهم تا دو دهه آغازین قرن هفدهم میلادی صدور اسناد دو زبانه قطع می‌شود.

بعد از صدور مجوز اسناد دوزبانه آنچه در روند تحول این اسناد به چشم می‌خورد مربوط به متن بخش فارسی است كه در آنها اصطلاحاتی به كار گرفته شده كه با زبان دیوانی عصر صفوی تفاوت دارد. از دهه چهارم تا اواخر قرن هفدهم میلادی بخش فارسی اسناد دو زبانه از صفحه جداگانه به متن گرجی منتقل و در حاشیه بالای آن جای داده می‌شود. اما در موارد زیادی بخش‌های فارسی و گرجی آنها روی صفحات جداگانه نوشته می‌شد. در مجموع قواعد و تنظیم اسناد دوزبانه، قطع یا تجدید صدور آنها، تغییر شكل و مضمون و ویژگی‌های اصطلاحات را می‌توان نتیجه و انعكاس تغییر ماهیت و چگونگی مناسبات سیاسی میان ایران و گرجستان محسوب كرد.

شیوه تنظیم سند دوزبانه گرجی - فارسی بدین قرار بود: اول متن گرجی سند آماده می‌شد؛ سپس متن فارسی سند تنظیم و در دفتر مستوفی ثبت می‌‌گردید و در پایان متن گرجی و با همان ترتیب تمام سند شاه‌گرجی تصویب می‌شد.

اسناد دوزبانه گرجی - فارسی از لحاظ ارزش علمی خود یك پدیده جالب نظر به شمار می‌رود كه مطالعه آنها می‌تواند بسیاری از مسائل قابل توجه را روشن سازد.
در انستیتوی نسخ خطی آكادمی علوم گرجستان (كه كه لیدزه) اسناد مجموعه خصوصی ك. ن. سمیرنوف بایگانی شده است كه مورد توجه زیاد دانشمندان گرجی قرار گرفته است.

كنستانتین نیكولایویچ اسمیرنوف Konstantin Nikolaevich Smirnov در سال 1878 میلادی در شهر تامیر خانشورا Tamir-Khanshura (بویناكسك Buinaksk كنونی) به دنیا آمد. بعد از فارغ‌التحصیلی از مدرسه نظامی تفلیس در انستیتوی باستان‌شناسی سن‌پطرزبورگ به تحصیل پرداخت. در سال 1903 میلادی دوره آموزش زبان‌های شرقی برای افسران نظامی را گذراند و در سازمان اطلاعات ارتش روسیه در قفقاز شروع به كار كرد. در 1906 میلادی به مقام معاونت رئیس بخش اطلاعات عملیات سازمان مذكور منصوب گردید.

در طول سالهای 1914-1907 میلادی سمیرنوف مأمور به خدمت در ایران شد و در دربار قاجاریه به عنوان معلم ولیعهد به فعالیت پرداخت. از سال 1914 میلادی اسمیرنوف به تركیه اعزام و در ستاد ارتش روسیه با سمت ریاست بخش اطلاعات نیروی زمینی و دریایی زیرنظر ژنرال شامشادیلوف Shamshadilov مشغول به كار گردید. در 1916 میلادی به درجه سرهنگی ارتقاء مقام یافت.

ك.ن. اسمیرنوف بعد از انقلاب روسیه ابتدا در آرشیو نظامی تفلیس و از سال 1921 تا 1923 میلادی در شهر باتومی به عنوان مترجم ستاد ارتش سرخ فعالیت می‌كرد. در 1924 میلادی به تفلیس برگشت و در ستاد ارتش سرخ به عنوان مترجم زبان‌های شرقی به كار گرفته شد.

از سال 1933 میلادی اسمیرنوف با انجمن خاورشناسان و نشریات علمی خاورشناسی همكاری و فعالیت داشت و سرانجام در 1938 میلادی به دستور دولت شوروی اعدام شد. ك.ن. اسمیرنوف به عنوان یك پژوهشگر برجسته اسناد تاریخی فارسی و مسائل تاریخ قفقاز به ویژه تاریخ منطقه نخجوان شناخته شده است. از پژوهش‌ها و گزارش‌های ارزنده وی فقط یك پژوهش با عنوان «خاور نزدیك بر اساس اسناد» با همكاری ج. گایبوف در سال 1936 میلادی در شهر تفلیس منتشر گردید. بررسی و مطالعه اسناد آرشیو خصوصی وی می‌تواند بسیاری از مسائل تاریخی اواخر دوره قاجار به ویژه سیر حوادث و رویدادهای سیاسی - نظامی ایران در دوران جنگ جهانی اول در ایران را روشن سازد. این اسناد در مجموعه‌ای تحت عنوان «فهرست اسناد آرشیوهای گرجستان پیرامون تاریخ ایران» و به همت مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران گردآوری شده است.

این مجموعه، در حقیقت راهنمایی است برای دستیابی و استفاده از اسنادی كه در پژوهشهای تاریخ ایران از عصر صفویه تا پایان دوره قاجاریه كاربرد دارد، اسنادی كه می‌تواند پرتوی بر گوشه‌های تاریك تاریخ ایران، گرجستان و قفقاز باشد.

فهرست اسناد آرشیو‌های گرجستان پیرامون تاریخ ایران، مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی انتشارات وزارت امور خارجه، 1381