تمدن از دیدگاه قرآن

چکیده‌: در این مقاله نگارنده ابتدا بیان می‌کند که چند سالی است که سخنان زیادی در خصوص ضرورت ایجاد یک تمدن جدید و احیای تمدن ایرانی ـ اسلامی در برابر تمدن غرب به گوش می‌رسد؛ اما متأسفانه هیچ کدام از افرادی که چنین سخنانی می‌گویند، در صدد برنیامده‌اند که به طور دقیق و با استفاده از مفاهیم راهگشا منظور خود از تمدن را تعریف و تبیین کنند. سپس نگارنده نظریات مختلفی را که راجع به چیستی تمدن وجود دارد، از ویل دورانت و لینتون گرفته تا تایلر و توین بی، نقل کرده و آنگاه به نقد و بیان نقاط ضعف آنها می‌پردازد و سپس می‌کوشد با استفاده از آیات ۸۲ ‌و ‌۸۳ سوره غافر تعریف تازه‌ای از تمدن به دست دهد. براساس این تعریف، تمدن دستگاهی با روابط درونی متقابل و سامان‌مند متشکل از دو ساحت ایضاح از وجود و ایجاد در وجود، که ایضاح از وجود از مهمترین ساحت یک تمدن و منشأ ایجاد در وجود نیز محسوب می‌توان کرد، معرفی می‌شود. سپس چنین بیان می‌گردد که این ساحت‌‌ها در راستای تحقق هستی و چیستی یک جامعه که به مثابه یک واحد مستقل و دارای روح خاص خود است، می‌باشند.
کلید واژه‌‌ها: «چیستی تمدن، ساحت‌های تمدن، ایضاح از وجود، ایجاد در وجود»

۱ـ مقدمه و طرح مسأله‌
جا دارد در ابتدا به این نکته اذعان کرد که هر چند، چند سالی است که سخنان زیادی در خصوص احیای تمدن ایرانی ـ اسلامی و ضرورت ایجاد یک تمدن جدید در برابر تمدن غرب از گوشه و کنار و گاه از متن به گوش می‌‌‌رسد اما متأسفانه هیچ کدام از کسانی که چنین دعوی را مطرح می‌نمایند، بر آن نیامده‌اند که منظور خود از تمدن را به دقت تعریف و تبیین کنند؛ در واقع این کلمه نیز به سرنوشت بسیاری از کلمات و اصطلاحات زیبا و پرکاربرد ـ همچون عدالت، علم
اسلامی و … ‌ـ دچار شده است که قائلین آن منظور خود را درست بیان نمی‌کنند. ‌و اگر هم گاهی به تعریف آنها بپردازند همواره منظور خود را به گونه‌ای مبهم و بسیار کلی بیان می‌کنند به گونه‌ای که نه می‌توان از آن سخنان استفاده نظری یا عملی کرد و نه می‌توان بر آن خرده گرفت و آن را کنار زد.
ما در این مقاله سر آن داریم که تعریفی جدید از تمدن ارائه داده و براساس آن به تأمل در راه‌های موجود برای ایجاد و حفظ یک تمدن نوین ایرانی و اسلامی که ما آن را «تمدن اشراق» نیز می‌نامیم بپردازیم.
برای این کار ابتدا تعاریف متعددی که دانشمندان خارجی و ایرانی از تمدن ارائه دادند را نقل کرده و سپس به نقد آنان می‌پردازیم و در فرجام نظر خاص خود را ارائه می‌دهیم، و بر اساس آن ساحت‌های یک تمدن را مشخص نموده و راه‌های ماندگاری یک تمدن و رازهای انحطاط آن را
وا می‌نماییم.
۲ـ مبحث اصلی‌
۲ ـ ۱٫ نقل و نقد تعاریف ارائه شده از تمدن:
همانطور که پیش‌تر بیان کردیم در این بخش تعاریفی که محققان مختلف از تمدن ارائه دادند نقل کرده و به نقد آنان می‌نشینیم.
آلبرت شوایتزر(Albert Schweitzer) ـ از تمدن شناسان برجسته قرن نوزدهم ـ در خصوص تمدن معتقد است: «هر تمدنی ماهیّت دوگانه‌ای دارد: نخست تحقق‌پذیری آن از طریق تسلّط خرد بر نیروهای طبیعت، دوم غلبه آن بر هوای نفسانی انسان» (به نقل از سوروکین، ۱۳۷۷ :۲۱۲ ) حسن تعریف شوایتزر این است که به اصل مهم «تغییر»‌ در تمدن‌‌ها توجه کرده است و آن‌هم تغییر دو بُعدی: تغییر در طبیعت و دوم تغییر در نفس انسان این مسأله تغییر، مسأله بسیار مهمی است و اساساً تفاوت انسان متمدن با انسان بَدوی در این است که انسان متمدن طبیعت را تابع خود می‌کند ولی انسان بَدوی خود را تابع طبیعت می‌گرداند.
ولی اشکال تعریف شوایتزر این است که تنها به جنبه تغییر بذل توجه می‌کند و به مقوله اساسی چون فرهنگ، صریحاً اشاره‌ای نمی‌کند و نیز مشخص نمی‌نماید این تغییرات در چه راستایی باید صورت گیرد و نیز از کجا ناشی شود.
ویل دورانت(Willam Durant) ـ صاحب کتاب معروف تاریخ تمدن ـ تمدن را این‌گونه تعریف می‌کند: «تمدن را می‌توان، به شکل کلّی آن، عبارت از نظمی اجتماعی دانست که در نتیجه وجود آن، خلاقیّت فرهنگی امکان‌پذیر می‌شود و جریان پیدا می‌کند». (دورانت، ۱۳۸۱ : ۱ر۳)؛ حُسن تعریف ویل دورانت این است که به مقوله نظم توجه کرده است ولیکن به خاستگاه این نظم که از کجاست اشاره‌ای نکرده است. علاوه بر این، تعریف ایشان بسیار کلّی است به گونه‌ای که می‌شود آن‌را بر هر شهری صادق دانست و آن شهر را یک تمدن دانست و اگر در یک کشور ۱۰۰ شهر داشته باشیم با تعریف دورانت ۱۰۰ تمدن نیز داریم. ولی‌جای تعجب است که دورانت برخلاف تعریف خود، ‌در متن کتاب خود، پس از جلد نخست که به چند تمدن شرقی به اجمال می‌پردازد، دیگر یک سر به اروپا رفته و سیرتمدن در غرب را پی‌ می‌گیرد گویا که تنها تمدن غرب را به عنوان تمدن، به رسمیّت می‌شناسد. دیگر اندیشمندی که در مورد تمدن به تفکر پرداخته تایلر (Tylor) است وی تمدن را این‌گونه تعریف می‌کند: «فرهنگ یا تمدن، مفهوم گسترده‌ای دارد که شامل علم و دانش، اعتقادات، هنر، اخلاقیّات، قانون، رسوم، و بسیاری از توانایی‌‌ها و عاداتی می‌شود که هر انسان به عنوان عضوی از جامعه آنها را داراست» (به نقل از قانع، ۱۳۷۹ : ۱۳۲). تایر تعریف جامعی ارائه می‌دهد و مفاهیم متعددی را مطرح می‌سازد، اما این اشکال را دارد که جایگاه و رتبه هرکدام از این مفاهیم و اینکه کدام مفهوم بر دیگری تقدم دارد را روشن نمی‌سازد. زیرا آنچه اهمیت دارد طبقه‌بندی منطقی و سیستماتیک مفاهیم است نه صرف کنار هم چیدن آنها.
تعریف دیگری که از تمدن وجود دارد از آن فوکوتساوایوکیچی(Fokotsava yokichi) تمدن‌شناس ژاپنی است، از نظر فوکوتساوا، تمدن «دو وجه معنوی و مادی دارد که اولی را روح درونی و دومی را شکل‌های بیرونی تمدن می‌نامد، دستیابی به تمدن نیازمند آن است که وجه نخست یعنی روح تمدن از اولویت برخوردار شود». (یوکیچی، ۱۳۷۹: ۱۱)
این تعریف از آنجا که تمدن را دارای دو وجه معنوی و مادی می‌داند و نیز وجه معنوی را اولی و مقدم می‌داند به نکته ظریفی اشاره کرده است اما یک اشکال دارد و آن اینکه در آن به نهایت و غایت یک تمدن بی‌توجهی شده است.
تعریف دیگری که از تمدن ارائه شده، متعلق به رالف لینتون(Ralph Linton) ، صاحب کتاب سیر تمدن است، وی تمدن را این‌گونه معرفی می‌کند: «تمدن عبارت است از مجموعه منظمی از کردارهای اکتسابی خاص هر جامعه».
(لینتون، ۱۳۷۸ : ۳۹)
بخش نخست این تعریف، که تمدن را مجموعه منظمی می‌داند، سخن کاملاً ثوابی است، زیرا تمدن بما هو تمدن نمی‌تواند مجموعه‌ای آشفته و سردرگم باشد بلکه باید تمدن، چونان دستگاهی منظم و سامان‌مند باشد.
اما بخش دوم این تعریف مبهم است زیرا مشخص نمی‌سازد که آیا منظور از کردار تنها رفتار عینی است یا اینکه شامل اندیشه‌های ذهنی نیز می‌شود؟ دوم آنکه آیا تمدن مساوی یک جامعه است یا امری است فراتر از یک جامعه واحد و می‌تواند شامل چندین جامعه نیز شود؟
از دیگر کسانی که راجع به تمدن‌‌ها تحقیقات فراوانی کرده است، آرنولد توین‌بی (Arnold Toynbee) است، وی تمدن را این‌گونه تعریف می‌کند: «تلاش برای آفریدن جامعه‌ای که کل بشریت بتوانند با هم نوایی در کنار یکدیگر و به منزله اعضایی از یک خانواده کامل و جامع در درون آن زندگی کنند». (توین‌بی، ۱۳۷۶: ۴۸)
تعریفی که توین‌بی از تمدن ارائه می‌دهد، بیشتر شبیه یک آرزو و دعا است و هیچ شباهتی به تعریف علمی که باید در واقعیت‌‌ها پایه و ریشه داشته باشد نه در آرزوها و آرمان‌‌ها، ندارد؛ بنابراین نمی‌توان ارزش چندانی برای تعریف توین‌بی قائل بود. جا دارد در این جا به نقل نظرات دو تن از محققان ایرانی نیز بپردازیم.
دکتر علی شریعتی «تمدن» را این گونه تعریف می‌کند:‌«تمدن عبارت است از مجموعه ساخته‌‌ها و اندوخته‌های فراهم آمده از گذشته یا از دیگران (مادی و معنوی) که جامعه بشری می‌سازد». (شریعتی، ۱۳۷۸: ۱۱) این تعریف نیز مانند دیگر تعاریف مفاهیم زیادی را مطرح می‌کند، ولی جایگاه و رتبه و نیز نسبت آنها به یکدیگر را تعیین نمی‌کند.
همچنین آقای احمد صدری، تمدن را این‌گونه تعریف کرده است: «تمدن عبارت است از تبلور تلاش دایم و کم‌و بیش موفق عقل نظری و عملی برای مقابله با نیروهای تهدیدکننده بیرونی و هسته‌های ناپایدار درون جوامع بشری». (صدری، ۱۳۸۰: ۲۹) این تعریف، تعریف خوبی به نظر می‌رسد اما این ویژگی را دارد که: مانند برخی از تعاریف قبلی، مفاهیم خود را طبقه‌بندی نکرده و رابطه‌ی میان آنها را مشخّص نکرده است و به غایت تمدن نیز اشاره‌ای نکرده است.
در بالا تعاریفی که از تمدن توسط برخی پژوهشگران ارائه شده را نقل و به زعم خود نقد نیز کردیم، با توجه به این نقّادی‌‌ها بهتر است تعریفی که خود با استفاده از دو آیه قرآن از تمدن داریم و می‌پنداریم از آنها کم اشکال‌تر است را بیاوریم، در قرآن کریم آمده است: «افلم یسیروا فی‌الارض فینظرو کیف کان عاقبه الذین من قبلهم کانوا اکثر منهم و أشَدَّ قُوَّهَ و اثاراً فی‌الارض فما اغنی عنهم ما کانوا یکسبون (۸۲) » " فَلَمَّا جاءَتُهمْ رُسُلُهُمْ بالبینات فرحوا بما عندهم من العلم و حاق بهم ما کانوا به یستهزءونَ(۸۳)»" آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند چه شد؟‌ آنها زیادتر در روی زمین، نیرومندتر و پر اثر تر بودند، ولی آنچه به دست آورده بودند بی‌نیازشان نکرد. و چون پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند، به دانشی که نزدشان بود بالیدند و آنچه به ریشخند می‌گرفتند آنها را فرا گرفت.
این آیات که در سوره غافر آمده بدین‌معنا اشارت دارد که تمدن‌هایی که پیش از شما بودند و میزان ایجاد در وجود آنان، بیشتر از شماها بود (أشَدَّ قُوَّهَ و آثاراً فی‌الارض) چون متناسب با آن ایجاد، ایضاح از وجود خود را تنظیم نکردند و به آن ایضاح پیشین دلخوش بودند «فرحوا بما عندهم من العلم»، سرانجام همین امر سبب اضمحلال و نابودی آنها شد. با استفاده از این آیات، تمدن را چنین تعریف می‌کنیم:
«تمدن عبارت است از ایضاح خاصی که یک جماعت انسانی از وجود دارد و برپایه آن ایضاح و یا در خدمت آن، دست به دگربودسازی در وجود می‌زند و نیز پس از ایجاد دگربودگی، متناسب با آن دست به تنظیم و متناسب زمان‌سازی ایضاح پیشین خود می‌زند، که همه اینها در راستای تحقق هستی و چیستی آن جماعت انسانی است».
از آنجا که مرحله اول ایجاد در وجود با ساکن‌شدن در یک سرزمین و کشاورزی کردن، که خود ابتدایی‌ترین ایجاد در وجود است، می‌توان گفت ظاهر تمدن‌‌ها در شهرها تبلور می‌یابد.
تعریف فوق چند حُسْن دارد:
۱ـ تعریف ارائه شده، برخلاف تعریف‌های ذکر شده، مفاهیم ارائه شده را طبقه‌بندی می‌کند و رابطه منطقی میان آنها را نیز مشخص می‌سازد و این مهمترین وظیفه هر تعریف علمی است.
۲ـ نهایت و غایت هر تمدن را مشخص می‌سازد و آن عبارت است از تحقق هستی و چیستی آن جماعت انسانی زیرا از نظر ما، جماعت انسانی بما هِیَ جماعه دارای روح و اصالت است.
۳ـ با استفاده از این تعریف می‌توان به راز ظهور و سقوط تمدن‌‌ها ـ نه دولت‌‌ها ـ پی برد؛ در حالی که هیچ یک از تعاریف گذشته چنین ویژگی را نداشتند ـ یعنی وقتی یک جماعت انسانی موفق می‌شود به یک ایضاح نوینی از وجود دست یابد که آن ایضاح عامل ایجاد در وجود و البته در راستای تحقق هستی و چیستی آن جماعت باشد؛ در این هنگام یک تمدن‌زاده می‌شود. اما زمانی که دگربود‌سازی تحقق یافت، ولی تنظیم و تصحیح لازم در ایضاح از وجود پیشین رخ نداد، آن هنگام است که تمدن دچار از هم گسیختگی و سقوط می‌شود.
۲ ـ ۱٫ بحثی راجع به ساحت‌های یک تمدن:
براساس تعریفی که ما پیش‌تر از تمدن ارائه دادیم؛ دو ساحت برای هر تمدن، فرض کردیم:
الف) ساحت ایضاح از وجود ب) ساحت ایجاد در وجود.
الف) ساحت ایضاح از وجود، که در لسان قرآن از آن با تعبیر (ماعندهم من العلم) یاد شده است؛ دارای دو پایه است: یکی دین و دوم زبان
دین که پایه اول «ایضاح از وجود» است، در نظر ما به معنای آن ایده‌هایی که یک جماعت انسانی به درستی و صدق آن باور دارند و آمادگی بذل در راه آن‌را دارند حال تفاوت نمی‌کند که آن باورها به شکل ادیان ابراهیمی‌باشند یا ادیان غیر ابراهیمی، به شکل آیین‌‌ها و اسطوره‌های اقوام بدوی باشند یا ایدئولوژی‌های قرن ۱۹ و ۲۰، آنچه اهمیت دارد نوع نگرش یک جماعت انسانی به مجموعه‌ای از ایده‌هاست. این پایه‌، یعنی دین، مهمترین اصل و اساس «ایضاح از وجود» است. اما پایه دوم زبان است؛ زبان از آن جهت که تنها ابزار نمی‌باشد بلکه تجسم اندیشه است و در واقع تنها راه نیست بلکه منزلگاهی است برای تفکر و اندیشه، اهمیتی بسزا می‌یابد، لذا جا دارد به عنوان پایه دوم ساحت نخست تمدنها در آن تامل کرد. زبان را نباید تنها ابزاری قلمداد کرد تا به میانجی آن اندیشه‌ها را انتقال می‌دهیم و این ابزار خود، هیچ نقشی در نوع اندیشیدن و طرز نگریستن به جهان ندارد.
به عبارت دیگر، زبان را باید همچون دین دستگاهی سامان‌مند دانست که بر پایه آن به عالم وجود معنا می‌دهیم و به تفسیر و ایضاح آن می‌پردازیم. در واقع زبان، صورت‌ها و نمادها و قالب‌هایی را در اختیار آدمی می‌گذارد که در چارچوب آنها به فهم دنیا و معنا بخشی به ماده‌های بیرونی می‌پردازیم. به قول ارنست کاسیرر (Ernest Cassirer): «زبان به خودی خود شیوه‌ای برای دیدن و ساختن جهان است، تجربه جهان است، آن چنان که فراگردهای نام‌گذاری و توصیف آن را بخش بخش و نقش دار گردانده و هویتش را معین داشته‌اند.» (به نقل از: رندل باکلر، ۱۳۷۵: ۱۳۲).
بنابراین اهمیت زبان به عنوان پایه دوم ایضاح از عالم وجود، امری قابل تأمل و درنگ است. اما نکته‌ای که باید در این جا بدان توجه نمود این که، زبان معمولاً سیر خاص خود را دارد و صیرورت آن کاملاً از حکومت‌ها تبعیت نمی‌کند، در واقع از آن روی که زبان چونان دین، متولی رسمی ندارد، فرآیند تکاپو و تطوّر آن دست کم به اندازه دین به حاکمیت وابسته نیست و مسیر تحولات آن طبیعی‌تر و انعطاف‌پذیرتر است.
ساحت دوم یک تمدن همان ایجاد در وجود یا دگربودسازی جهان هستی است که در لسان قرآن از آن با تعبیر (قوه و آثارا فی‌الارض) یاد شده است، در واقع تمدن با دگرگونی‌هایی که در وجود ایجاد می‌کند نمود عینی می‌ِیابد، همانطور که نخستین تمدنها با یکجانشینی و کشاورزی، که بدوی‌ترین نوع ایجاد در وجودند، پدیدار می‌شوند؛ بنابراین هر‌چه تمدنی، میزان دگربودسازی که متحقق می‌سازد، چه از لحاظ چندی و چه از لحاظ چونی، بیشتر باشد می‌توان آن تمدن را در مرتبه عالیتری از تمدن بودن محسوب کرد؛ البته ایجاد در وجود در یک تمدن باید بر پایه ایضاح از وجود آن تمدن و یا در خدمت آن باشد.
البته باید توجه داشت هنگامی که ایضاح به ایجاد منجر شد لازم است که فراخور با وجودهای جدیدی که ایجاد شده، در ایضاحی که از وجود داریم، دگرسانی ایجاد کرد و آن را با اقتضائات تازه تنظیم کرد، که اگر چنین نشود تمدن در سراشیبی انحطاط افتاده و رفته رفته از درون پوسیده و با خرده ضربه‌ای از بیرون نابود می‌شود.
ساحت ایجاد، یک بعدی و تک افقی نمی‌باشد بلکه در دو افق به منصه ظهور می‌رسد: افق آفاقی و افق انفسی.
دگربودسازی در افق آفاقی را به نه بخش تقسیم می‌نماییم که عبارتند از:
۱٫ میزان تولید ثروت و شیوه توزیع آن در جامعه، ۲٫ میزان تولید علم و اندیشه، ۳٫ وضعیت هنر و حجم شکوفایی کیفی و کمی آن، ۴٫ جایگاه عدالت انسانی در نظام حقوقی و اجتماعی آن، ۵٫ چگونگی گزینش حاکمان و چگونگی حکومت کردن آنها و نوع تعامل آنان با مردم، ۶٫ وضعیت جنبش‌های اجتماعی، ۷٫ وضعیت خانواده، ۸٫ نوع نگرش به مسائل جنسی، ۹٫ اخلاقِ اجتماعی مردم
اما افق دوم ایجاد، که دگربودسازی انفسی است، تنها یک بخش دارد که آن اخلاق فردی مردم یک جامعه می‌باشد زیرا خلق و خوی مردم به میزان بسیاری بستگی به نوع ایضاح و تفسیری دارد که آنان از وجود و عالم هستی دارند.
در اینجا باید به این مطلب اشاره کنیم که میان ایضاح و ایجاد باید نیرویی پیونددهنده و تنظیم کننده وجود داشته باشد که ما این نیرو را بنیاد تبدیل می‌نامیم. در واقع این بنیاد حالتی برزخی میان ایضاح از وجود که امری ذهنی است و ایجاد در وجود که امری عینی است دارد، که خویشکاریش مبدل کردن ذهنیت به عینیت و نیز متاثرکردن ذهنیت از عینیت است.
بنیاد تبدیل تا زمانی که بتواند به وظیفه خود عمل نماید و رابطه دو سویه میان ایضاح و ایجاد را به بهترین شیوه برقرار سازد و آن را به موقع تنظیم نماید یک تمدن می‌تواند به حیات خود ادامه دهد ولی اگر در این امر خللی ایجاد شود این به معنای آغاز پستی‌گرایی و سرانجام نیستی یک تمدن است.
ما برای بنیاد تبدیل، سه پایه می‌انگاریم:
۱ـ بزرگمردان متعصب به ایضاح از وجود تمدن خود و آگاه از وضعیت دیگر تمدنها
۲ـ حفظ مقبولیت و قدرت اقناع‌گری ایضاح در میان مردم
۳ـ آزادی انجام انواع تاویلات به ویژه تاویلات عقل‌گرایانه از ایضاح
ما در ادامه به توضیح پایه‌های سه‌گانه بنیاد تبدیل می‌پردازیم.
ـ بزرگمردان متعصب به ایضاح از وجود تمدن خود و آگاه از وضعیت دیگر تمدنها:
وجود بزرگمردانی که به نوعی ایضاح از جهان وجود، تعصب داشته باشند و با آگاهی از اوضاع دیگر تمدن‌ها پا به عرصه گذارند، یکی از مهمترین عوامل تبدیل ایضاح به ایجاد است. و هر چه میزان عصبیّت بزرگمردان نسبت به ایضاح تمدنشان از وجود و نیز میزان آگاهی و اطلاع دقیق و عمیق آن‌ها از وضعیت دیگر تمدن‌ها و نیز عزم آن‌ها برای دگربودسازی بیشتر باشد، بر سرعت پیشرفت و بالندگی آن تمدن افزوده می‌شود. در واقع بزرگمردان مهمترین عامل تبدیل ایضاح به ایجاد هستند.

وب سایت انجمن مفاخر معماری ایران - نسخه مناسب چاپ

Main-URL : http://ammi.ir/اخبار-و-مقالات/اخبار-معماری-و-شهرسازی/تمدن-از-دیدگاه-قرآن/
Short-URL : http://ammi.ir/Go/61817