به گفته بسیاری از کارشناسان زلزله ایران روی گسل زلزله قرار دارد. اگر چه تاکنون پایتخت توانسته پس از گذشت ۱۷۲ سال از آخرین زلزله شهر، از وقوع این حادثه طبیعی اما هراسناک مصون بماند، اما هنوز هم بسیاری از شهروندان، هر روز خود را با کابوس زلزله و اتفاقات پس از آن به شب می‌رسانند و روز و شبی نیست که پچ پچ‌کنان و زمزمه‌کنان با یکدیگر درباره این واقعه طبیعی اما وحشتناک در تهران و اینکه چه اتفاقی پس از وقوع زمین لرزه پیش رویشان قرار می‌گیرد، با یکدیگر صحبت نکنند.
گذشت ۱۴ سال از زمان سررسید آخرین زلزله در پایتخت
هراس و وحشت پایتخت نشینان زمانی دوچندان می شود که بسیاری از کارشناسان زلزله اعلام می کنند ۱۴ سال از زمان سررسید آخرین زلزله در شهر تهران گذشته است و با توجه به این همه ساخت و سازهای غیراصولی در شهر تهران، هر روز تأخیر در وقوع زلزله به معنی مرگ ده ها و صدها شهروند زیر آوار است. چرا که تاریخ تهران نشان می دهد که هر ۱۵۸ سال یک‌بار در تهران زلزله‌ای رخ می دهد؛ این در حالی است که از زمان وقوع آخرین زلزله در تهران ۱۷۲ سال می گذرد و ۱۴ سال تأخیر در وقوع زلزله هراس و نگرانی و ترس همه از جمله کارشناسان زلزله و عمران را صدبرابر می کند.
وجود ۴۵۰ ساختمان ناایمن در پایتخت
کارشناسان عمران و زلزله همواره درباره ساخت و سازهای غیراصولی و وجود ساختمان های ناایمن در شهر تهران هشدار داده و از مسوولان خواسته اند که از این گونه ساخت و سازها جلوگیری شود، با این وجود گویا هیچکس گوش شنوایی ندارد و باید منتظر فاجعه ای بدتر از بم بود. شهری که هم‌اکنون دیگر به خود کوچه باغ نمی بیند و امروز تنها چشم ها به دیدن ساختمان بی قواره، بلند، نازیبا عادت کرده است و هم اکنون سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی با اجرای طرح رتبه بندی ساختمان های پایتخت ۴۵۰ ساختمان ناایمن را تنها در شهر تهران شناسایی کرده است.
مدیرعامل این سازمان در این زمینه توضیح می دهد: این ساختمان ها با شاخص های ایمنی مورد نظر تفاوت بسیاری دارند. تغییرات زیادی از جمله حذف پله های اضطراری عاملی شد تا این ساختمان ها نتوانند استانداردهای مورد نظر را کسب کنند و از این رو به عنوان ساختمانی ناایمن معرفی شوند. البته در این میان ۳۷۰ ساختمان که دارای تاییدیه ایمنی هستند از سوی آتش نشانی شناسایی شده اند. این ساختمان ها به درجات ممتاز، ۱،۲،۳، و ۴ رتبه بندی شده اند. ضمن آنکه این ساختمان ها پس از دریافت تاییدیه اول می توانند با رفع برخی از نواقص و افزایش کیفیت ساختمان درجه خود را ارتقا دهند.
به گفته محمدرضا حاجی بیگی مجموعه امتیازات ایمنی ساختمان ها ۱۰۰ امتیاز است و ساختمان هایی که دراین ارزیابی بین ۹۰ تا ۱۰۰ امتیاز بگیرند به عنوان ساختمان ممتاز، بناهایی با امتیاز بین ۸۰ تا ۹۰ به عنوان درجه یک، ساختمان هایی با امتیاز بین ۷۰تا ۸۰ امتیاز به عنوان درجه ۲ و بناهایی با ۷۰تا ۶۰ امتیاز درجه سه محسوب می شوند، همچنین بناهایی که کمتر از ۶۰ امتیاز کسب کنند به عنوان ناایمن معرفی می شوند.
به اعتقاد وی، سیستم های ایمنی ساختمان ها، هشدار و اطفای حریق نیز باید مورد بررسی جدی قرار گیرند. اما نکته قابل توجه در این زمینه آن است که هم اکنون بیشتر ساختمان های مورد بررسی درجه ضعیف یا متوسط را به خود اختصاص داده اند. امیدواریم ساختمان هایی را در پایتخت داشته باشیم که با درجه کیفی مناسب ساخته شوند، شاخص هایی که با استاندارد بین المللی و معتبر همخوانی داشته باشند.
زلزله بم، هشداری است برای فراموش نکردن
ایران کشور زلزله خیزی است که وقوع هر زمین لرزه تنها هشداری است برای شهرهای بزرگی همچون تهران که متاسفانه این روزها نظارت دقیقی روی ساختمان های تازه تاسیس آن وجود ندارد.
این ها صحبت های علیرضا قهاری رییس انجمن مفاخر معماری ایران است که تأکید بسیاری بر داشتن شناسنامه فنی ساختمان داشته و در این رابطه به برنا می گوید: زلزله ای همچون بم واقعه ای برای فراموش شدن نیست و سالگرد هر ساله آن هشداری است به تمام مسوولان شهری و کسانی که دست اندرکار ساخت و ساز هستند.
به گفته وی امروز به هر طریقی که شده باید سازندگان ساختمان های شهر را تشویق به استفاده از مصالح استاندارد و ملزم به دریافت شناسنامه فنی ساختمان کرد. حتی شهروندان و سازندگان با بیمه های زلزله و آتش سوزی نیز ناآشنا بوده و گام بعدی برای ارتقای کیفیت ساختمان ها آن است که آنها را در برابر زلزله ضمانت کنیم.
قهاری با اشاره به مبحث معماری زلزله که سال ها پیش در کشورهای اروپایی و أمریکایی رواج یافت، توضیح می دهد که این بحث به تازگی در کشور ما مطرح شده است و هم اکنون برخی از معماران مباحثی پیرامون معماری و زلزله و نحوه طراحی آن در برابر این بلای طبیعی، مطالعه می کنند. حتی در دانشگاه ها نیز این مباحث تدریس نمی شود و باید در این زمینه مسوولان دانشگاه بازنگری های جدی در تدریس داشته باشند.
شهری نا ایمن بنام “تهران”
نگاهی به ساختمان و برج های سربه فلک کشیده در شمال و جنوب تهران ترس و کابوس شهروندان و کارشناسان را از وقوع زلزله در تهران دوچندان می کند، چرا که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان عمران، بسیاری از ساختمان‌های تهران مقاوم در برابر زلزله نبوده و اصول لرزه‌نگاری را هنگام ساخت رعایت نمی‌کنند.
محسن زبردست مهندس عمران از جمله این کارشناسان است که نگرانی خود را در برابر وقوع زلزله این گونه بیان می کند: ساختمان‌هایی که تا قبل از سال ۱۳۷۳ و ۷۴ ساخته شده اند، هیچکدام در برابر زمین لرزه مقاوم نیستند. اما از زمان تدوین آیین نامه ۲۸۰۰ اندک ساختمان‌هایی ساخته شدند که در برابر زلزله‌هایی البته با ریشترهای پایین مقاوم هستند.
وی با انتقاد از عدم اجرای آیین نامه ۲۸۰۰ توضیح می دهد: این آیین نامه پس از زلزله بم و برای بار سوم ویرایش و قابلیت اجرایی پیدا کرد، اما متاسفانه ساختمان‌ها براساس این آیین نامه تنها تا روی نقشه مقاوم بوده و بساز و بفروش‌ها با عدم اجرای قوانین این آیین نامه خطر بزرگی را متوجه شهروندان تهرانی کرده‌اند.
این در حالی است که می توان به کمی اعمال نظارت و کنترل مهندسان و سازندگان بناها این اطمینان خاطر را به خانواده ها داد که با وقوع زلزله در تهران خسارت ناشی از آن را می توان به حداقل رساند.همانطور که این کارشناس عمران یادآور می‌شود: مسوولان ساختمان‌سازی با رعایت کردن اندک جزییاتی همچون جوش دادن حرفه‌ای اسکلت‌های فلزی، استفاده از بتون‌های کارخانه‌ای و مصالح مرغوب می‌توان شهری ایمن را برای شهروندان ساخت، اما هیچ کدام از این موارد در اغلب ساختمان‌های تازه‌ساز شهر تهران رعایت نمی‌شود.
بنابراین به نظر می رسد که تنها با کمی اعمال نظارت دقیق می توان از بروز بسیاری از اتفاقات ناگوار جلوگیری کرد. مهرداد حق‌وردی کارشناس سازه نیز با بیان اینکه سازه‌های به کار برده شده در ساختمان‌ها مناسب و مقاوم در برابر زلزله نیست، به برنا می‌گوید: آیین نامه ۲۸۰۰ تدوین شده تا تمام ساختمان تازه‌ساز در برابر زلزله مقاوم باشند، اما دریغ از اندک اجرای آن. اگر مدیریت شهری بتواند دست بساز و بفروش ها را در شهر تهران کوتاه کرده و ساختمان سازی را در اختیار مهندسان و شهرسازان قرار دهد، قطعاً مشکلات پس از زلزله در تهران بسیار کمتر از آنچه که اکنون پیش بینی می کنیم، می شود.
وقوع زلزله در تهران حتمی است
حتمی بودن، موضوع دیگری است که باعث ایجاد نگرانی در اذهان پایتخت‌نشینان شده است، زیرا در هر ساعت از شبانه روز این احتمال وجود دارد که زمین بلرزد و پس از آن هیچکس نمی داند شاهد چه صحنه هایی خواهد بود. حق‌وردی درباره اینکه آیا در تهران به زودی زلزله خواهد آمد، نیز می افزاید: وقوع زلزله در تهران حتمی است، اما زمان آن را هیچکس نمی تواند پیش بینی کند. آنچه اکنون مسوولان را نگران کرده، تعویق و طولانی شدن وقوع زلزله در تهران است. هر چه قدر دوره بازگشت زلزله در تهران بیشتر باشد به طور قطع زلزله با شدت بیشتری شهر را تخریب خواهد کرد. هم اکنون ۱۴ سال از برگشت آخرین زلزله در تهران می گذرد و طولانی شدن این زمان به هیچ عنوان به نفع شهروندان تهرانی نیست.
تحقق ضریب ایمنی مستلزم مشارکت جمعی است
اما رییس پژوهشگاه بین المللی زلزله‌شناسی خبر خوبی برای شهروندان دارد. وی از ضرورت تدوین و تحقق “ضریب ایمنی در برابر زلزله” صحبت می کند و به برنا می گوید: رسیدن به چنین ضریب ایمنی مستلزم مشارکت همه دستگاه ها و مردم و طراحی بر مبنای عملکرد است.
عباسعلی تسنیمی با اشاره به لزوم توجه همه اقشار جامعه به موضوع زلزله، آن را مقوله ای فراگیر دانسته و ادامه می دهد: موضوع زلزله، یک موضوع تخصصی صرف و ساده نیست، بلکه طیف وسیعی از مجموعه علوم و تخصص‌ها در حوزه‌های مختلف را شامل می شود که باید تک تک آنها بررسی شود تا به سطح ایمنی مطلوب در حوزه زلزله برسیم.
این کارشناس زلزله ضمن تأکید بر اهمیت و ضرورت رعایت “ضریب ایمنی در برابر زلزله” در کشور، توضیح می دهد: بیش از ۲ سال از طرح ایده ضریب ایمنی در برابر زلزله به پیشنهاد اینجانب می‌گذرد که تاکنون به صورت بخشی رعایت شده، این در حالی‌است که هدف از طرح این ایده دعوت گسترده از عام و تدوین یک برنامه کلان برای کشور است تا ضریب ایمنی محقق شود.
نوسازی بافت های فرسوده شهری ضروری است
هم اکنون تهران سهم عمده ای در داشتن بافت های فرسوده شهری دارد و اگرچه بسته های تشویقی بسیاری برای نوسازی آن در نظرگرفته شده است، اما همچنان بسیاری از ساکنان این بافت ها ناراضی از شرایط زندگی در آن هستند. نکته قابل توجه دیگر در این زمینه، توجه به بافت های تاریخی شهر تهران است و اگر به گفته کارشناسان بافت های تاریخی مورد بی مهری قرار گیرند، به طور قطع در چند سال آینده بخش عظیمی از این بافت ها به بافت فرسوده تبدیل می شود. شاید به به همین دلیل است که در ۲، سه سال اخیر تلاش می شود تا توجه ویژه ای به ساماندهی بافت های تاریخی شود و ساماندهی آن در قالب طرحی موضوعی و پس از تصویب در شورای شهر تهران، راهی کمیسیون ماده ۵ شد تا پس از تصویب این کمیسیون، اقدامات اجرایی آن براساس طرح تفضیلی شکل گیرد. اینم در حالی است که بسیاری از این تدابیر تنها روی کاغذ ها و صورت جلسه ها نقش می بندد و همانجا به فراموشی سپرده می شود.
به عنوان مثال مدیر بافت تاریخی تهران معتقد است که تهیه و تدوین طرح ساماندهی بازاربزرگ پایتخت به دلیل بافت وِیژه تاریخی تجاری آن از سال ها پیش در دستور کار شهرداری قرار گرفته است.
محمد علی محمدی توضیح می دهد:« دراین طرح سعی شده تا علاوه بر تامین نقطه نظرات سازمان میراث فرهنگی کشور، مالکان و بهره مندان همچنین لحاظ ضرورت حفاظت و صیانت از نقاط تاریخی بازار به عنوان بافت ویژه اقتصادی با ساماندهی و بازسازی آن، بسترهای مناسبی جهت رونق کسب و کار و حفظ آن به عنوان اصلی ترین قطب اقتصادی پایتخت صورت گیرد. ضمن آنکه باید از فرسوده شدن این بافت به دلیل ارزش های فرهنگی و تاریخی جلوگیری شود.
شهر نیازمند مدیریت یکپارچه است
اما در این میان بسیاری از کارشناسان عمران و سازه معتقدند برای مدیریت صحیح شهر به ویژه در مواقع بحرانی همچون زلزله شهر نیازمند مدیریت یکپارچه است. چرا که براساس آمار و تحقیقات انجام شده و با توجه به گستردگی ابعاد شهری و سازه‌ها و بافت فرسوده و ترکیب ساختار جمعیتی شهر تهران کار امداد و نجات در این شهر بسیار بزرگ است. ریزش ساختمان‌های مسکونی ، تجاری ، اداری و قطع و خرابی لوله های آب و گاز ، قطع شبکه برق ،خرابی و مسدود شدن راهها، و بسته شدن مسیرهای امداد رسانی در بافت تاریخی و فرسوده تنها تنها نمونه ای از این فجایع در هنگام وقوع زلزله در کلانشهر تهران است.
به گفته زبردست کارشناس عمران با توجه به اینکه مدیریت شهری بر خلاف سایر کشورها مدیریتی یکپارچه نیست، این مشکلات در زمان وقوع زلزله ا دو چندان شده و علاوه بر اینها باید مشکلات نیروی انسانی و اینکه بسیاری از کارشناسان زلزله و امداد و نجات و … خود در همان زمان آسیب دیده اند را نیز مورد توجه ویژه قرار داد و از هم اکنون باید به فکر تکمیل کادر انسانی در بروز چنین بحرانی بود.»
وی اقدامات لازم برای کاهش خسارات ناشی از زلزله را شامل سه فاز عملیاتی اقدامات قبل از وقوع، در حین وقوع و پس از وقوع عنوان کرده و به برنا می گوید:« موثرترین و کارآمدترین بخش، سرمایه گذاری روی فاز اول و اقدامات پیشگیرانه است.بیشتر کشورهای توسعه یافته و موفق مانند ژاپن که در کاهش خسارات ناشی از زلزله به موفقیت های چشمگیری دست یافته‌اند، فاز پیشگیرانه را مدنظر داشته‌اند؛ و این وظیفه مراکز علمی، دانشگاهی و پژوهشگاهی است که این نکته را به اطلاع مسوولان و برنامه‌ریزان برسانند.»این کارشناس عمران خاطر نشان می کند:«توسعه آتی شهر، المان‌های شهری موجود و ارتقای آگاهی همگانی، همراهی مردم و مسوولان را سه عنصر اصلی موجود در برنامه کاهش خطرپذیری لرزه ای شهر تهران است. تعیین کاربری مناسب زمین برای شهر و لحاظ کردن الزامات کاهش خطر لرزه ای در طرح های توسعه شهری، ساماندهی تولید، توزیع و مصرف مصالح و فرآورده‌ها، بسترسازی، ترویج و الزام با استفاده از نیروی کار ماهر در فرایند ساخت و ساز، ارتقای فناوری ساخت، ترویج و گسترش ساخت و ساز صنعتی، ارتقای مدیریت ساخت در پروژه های ساختمانی، عمرانی و توسعه ای، ساماندهی نظام کنترل ساخت و ساز در مراحل طراحی، اجرا و بهره‌برداری ونیز تدوین ضوابط و ترویج بیمه ساختمان ها در برابر وقوع زلزله از جمله مواردیست که در این طرح برای توسعه آتی شهر باید متصور شد.
به هر جهت آنچه که این روزها ذهن بسیاری از شهروندان را درگیر کرده وقوع زلزله در تهران است و حتی بسیاری گمان می کنند که در صورت وقوع این فاجعه، تنها چیزی که از شهر باقی خواهد ماند، مدفنی برای شهروندانش است.
اما باید به خاطر داشته باشیم که حادثه خبر نمی‌کند و گرچه زمان وقوع زلزله مشخص نیست اما همواره باید تدابیری اندیشیده شود که که کلانشهر تهران در حالت آماده باش قرار گیرد تا بتوان گام های اساسی را برای مقابله با این بحران برداشت.
برای این کار نیز لازم است تا به جای ایجاد رعب و وحشت و استرس در دل شهروندان، مسئولان در سالی که به گفته رهبر فرزانه انقلاب سال همت مضاعف و کار مضاعف است تلاش خود را روی موضوعاتی همچون امداد و نجات در تهران، استفاده از مصالح استاندارد در ساختمان سازی، جلوگیری از ساخت و سازهای غیراصولی، آموزش دوره ای به شهروندان ، برخورداری از لوازم امدادی، مقاوم‌سازی سازه‌ها بیش از پیش متمرکز کنند.
خبرگزاری برنا
