خبرگزاری میراث فرهنگی_ گروه میراث فرهنگی_ حسن ظهوری_ نایین که از آن به عنوان یکی از شهرهای مهم تاریخی استان اصفهان یاد می‌شود، یکی از بافت تاریخی منحصر به فرد را در کشور دارد اما ساخت و سازها و بی‌توجهی به ساختارهای بافت تاریخی این شهر که زمانی یکی از ولایت‌های پنج‌گانه پایتخت‌های هخامنشیان بوده باعث شده امروز بخشی از آن دستخوش تخریب و دگرگونی شود.
امروز نایین به دو قسمت جدید و قدیم تقسیم می‌شود.
اگرچه بیشتر مردم خانه‌های قدیمی را خراب کرده و به قسمت نوساز شهر نقل مکان کرده‌اند اما آثار تاریخی موجود در محلات شهر گویای قدمت آن است.
“محمود مدنیان”، مدیر اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان نایین دراین‌باره به میراث خبر می‌گوید: «بافت تاریخی نایین یکی از بافت‌های تاریخی مهم کشور است که از هفت محله و هفت میدان و هفت حسینیه تشکیل شده و از سوی دیگر تمامی این محله‌ها به مساجد تاریخی راه دارد. »
به گفته وی اگر چه در حال حاضر از دوره پارت‌ها تا دوره‌های مختلف اسلامی در این بافت آثار متعددی دیده می‌شود اما این بافت اکنون قربانی نبود هماهنگی سازمان‌های عمرانی و میراث فرهنگی شده است.»
از نظر مدیر اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان نایین یکی از مشکلات مهم بافت تاریخی نایین به ساخت و سازهایی مربوط می‌شود که مجوز آن توسط شهرداری صادر شده است:« طی این ساخت و سازها، در بخش‌هایی از بافت که تنها مالکان آن اجازه ساخت تا ارتفاع حداکثر ۵/۷ متر را داشتند، تا ارتفاع ۱۰ متر ساخت و ساز انجام گرفته است.»
احداث خیابان‌های جدید، از دیگر مشکلاتی است که طی سال‌های اخیر نایین با آن دست به گریبان بوده است.
خیابان‌ها با هدف پیوند میان نقاط مختلف شهر برای سهولت در رفت و آمد اهالی ایجاد شدند اما عبور آن ها از میان بافت‌های تاریخی تخریب‌های فراوانی را به دنبال آورده است.
“علی خواجویی”، کارشناس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان دراین‌باره به میراث خبر می‌گوید: «یکی از این خیابان‌ها از ورودی شهر آغاز شده و تا مسجد جامع ادامه دارد. احداث این خیابان که با عبور از میان چندین محله صورت گرفت، بخش‌های متعددی از بافت تاریخی این محله‌ها را متلاشی کرد و به پیکر بافت تاریخی هم آسیب رساند.»
به اعتقاد وی در صورتی که پیش از احداث این خیابان با میراث فرهنگی هماهنگی می‌شد، اجرای یک پروژه عمرانی بدون آسیب به بافت تاریخی صورت می گرفت .
از سوی دیگر شهرداری که به گفته کارشناسان سازمان میراث فرهنگی مسبب تمام این اتفاقات است، خود را به دور از هر گونه خطایی می‌داند.
“حسین خالصی”، سرپرست شهرداری نایین دراین‌باره به میراث خبر می‌گوید: «تمامی پروژه‌های عمرانی انجام شده در محدوده بافت تاریخی، با اجازه سازمان میراث فرهنگی بوده و تمامی این طرح‌ها در کمیسیون ماده پنج مطرح شده است.»
به اعتقاد وی این تعامل امروز بهتر نیز شده است زیرا در حال حاضر هر نوع مجوز ساخت و سازی در بافت تاریخی با استعلام از میراث فرهنگی انجام می‌گیرد و در صورتی که میراث فرهنگی اجازه ساخت و ساز ندهد، پروانه صادر نمی‌شود.
تخریب، منظر بافت تاریخی را از بین برده است
تخریب در بافت تاریخی نایین به احداث چند خیابان و ساخت و ساز در درورن بافت تاریخی محدود نمی‌شود، اتفاقات دیگری هم در محدوده بافت ارزشمند نایین رخ داده است.
نهادهای عمرانی و دولتی از جمله سازمان مسکن سازان و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی نیز ساخت و سازهای زیادی در بافت تاریخی انجام داده‌اند که منظر بافت تاریخی را مخدوش کرده است.
بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در دروازه شهر و آن‌جا که حصار تاریخی نایین برپا بود، آپارتمان‌سازی می‌کند و منظر و چهره بافت تاریخی از بین می‌برد. این درحالی است که به گفته کارشناسان میراث فرهنگی، همواره سازمان میراث فرهنگی با این ساخت و سازها مخالف بوده ولی سرانجام آپارتمان‌ها ساخته شدند و دروازه شهر را جلوه و شکل دیگری بخشیدند.
از سوی دیگر شرکت مسکن سازان با خرید زمین و خانه‌های فرسوده در داخل بافت تاریخی اقدام به ساخت و ساز کردند.
این ساخت و سازها به منظور برگرداندن سرمایه از درون بافت تاریخی بود، اما به اعتقاد کارشناسان ساخت و ساز در بافت تاریخی، اگر به منظور حفظ آن باشد، نمی‌تواند درآمدساز باشد.
در حال حاضر از میان هفت محله معروف نایین کمتر از چهارمحله سالم باقی مانده است که محله محمدیه از آن جمله است.
خواجویی در مورد آن به میراث خبر می‌گوید: «محله محمدیه در گذشته روستایی در کنار نایین بوده که به مرور زمان به آن پیوند خورده است. این محله جزء سالم‌ترین محله‌های نایین است؛ اما تخریب‌های فراوانی را شاهد بوده و بخشی از ساختارهای تاریخی بافت آن از بین رفته است.»
شهر تاریخی نایین از هر حیث، تاریخ منحصر به فردی دارد.
نخستین مساجد ایران همزمان با برخی دیگر از شهرهای ایران در نایین ساخته شده است.
قدمت برخی مساجد این شهر به بیش‌از ۱۰۰۰ سال می‌رسد. مساجدی چون مسجد جامع، مسجد باباعبدالله، مسجد قدمیان، مسجد خواجه خضر، مسجد شیخ مغربی، مسجد سرکوچه محمودیه، مسجد جامع محمدیه و مسجد جامع روستای بافران از آن جمله‌اند.
از سوی دیگر، شهر نایین از پیش از اسلام، مسیر کاروان‌های تجار بوده و به همین دلیل همواره به استراحتگاه بودن آن اندیشیده شده است.
این ویژ‌گی تا پس از اسلام نیز ادامه داشته و در دوران صفویه کاروانسراهای زیادی در این شهر احداث می‌شود.
از جمله کاروانسراهایی که همچنان باقی مانده‌اند می‌توان به کاروانسرای بلاباد در روستای بلاباد و کاروانسرای نستانک اشاره داشت.
با این‌حال آنچه باعث شهرت نایین شده است، وجود آب‌انبارهایی است که در این شهر احداث شده و شاید تعداد زیاد آن‌ها که امروز به مرز ۱۹۰ آب‌انبار شناسایی شده رسیده است، خود حکایت از قصه‌ای دیگر داشته باشد.
مردم شهرستان نایین همچون بسیاری از مناطق مرکزی ایران به لحاظ شرایط اقلیمی و موقعیت کویری، آب مورد نیاز خود را از آب انبارها تأمین می‌کنند. زیرا آب قنات‌های این مناطق شور و غیر قابل استفاده است از این رو مردم این نواحی از دورترین زمان‌ها با اندیشه و ابتکار خویش طبیعت ناسازگار را به مراد خود رام کرده‌اند که آب انبار یکی از آن‌هاست.
آب انبارها از نظر عناصر و اجزاء ساختمان شباهت بسیاری با هم دارند.
همه آن‌ها دارای یک منبع یا مخزن آب هستند، با سقفی گنبدی شکل که دو بادگیر هوای مخزن را تهویه و آب را خنک نگاه می‌دارند. در مناطق کویری از جمله شهرستان نایین هر محله دارای یک آب انبار بوده که تا چند سال پیش هم مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
مدیر اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان نایین به میراث خبر می‌گوید: «با گذشت سال‌ها و مدرن شدن سیستم آب‌رسانی شهری، هنوز اهالی نایین از آب‌انبارها استفاده می‌کنند و طی تحقیقاتی که انجام گرفته بیش‌از ۳۰ درصد آب‌انبارها زنده بوده و مورد استفاده است.»
به گفته مدنیان قرار است از میان ۱۹۰ آب‌انبار تاریخی شناسایی شده، آن تعداد که هنوز ارزش‌های تاریخی خود را حفظ کرده‌اند در فهرست میراث فرهنگی به ثبت برسند.
در کنار این آب‌انبارها، باید از قنات‌ها نیز یاد کرد. نایین همچون یزد، شهری وابسته به سیستم قنات بوده است. هر چند آب قنات این شهر همواره شور بوده، اما مصارف صنعتی و استفاده‌های روزمره از آن می‌شده است.
کارشناس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان به میراث خبر می‌گوید: «شبکه زیرزمینی قنات‌ها در نایین، یک شبکه متصل به هم است که از زیر اکثر خانه‌های این شهر تاریخی عبور می‌کند. اگر خیال احیای بافت تاریخی نایین به وجود آید، این شبکه زیر زمینی باید احیاء شود تا مردم این شهر همچون گذشتگان از آن بهره ببرند.»
بازار فراموش شده نایین
بازار نایین یکی از نقاط مهم تاریخی شهر است.
این بازار ۲۰ سال پیش با رفتن تدریجی کسبه متروک شد و به همین علت آسیب‌های فراوانی دید.
هرچند امروز سازمان میراث فرهنگی تلاش می‌کند تا بافت زخم دیده بازار را مرمت کند، اما خبری از کسبه نیست و همه چیز به دست فراموشی سپرده شده است.
مدنیان می‌گوید: «سقف بازار طی سال‌های گذشته مرمت شد و اکنون کار بدنه سازی آن آغاز شده است. همزمان با این فعالیت‌ها، پتانسیل‌های موجود برای تشویق کسبه و برگشت آن‌ها به بازار نیز بررسی می‌شود.»
از سوی دیگر در صورت نیامدن کسبه، تملک بازار نیز از عهده سازمان میراث فرهنگی و یا هر نهاد دولتی دیگر خارج است. زیرا طی ۲۰ سال گذشته، برخی از مالکان بازار، فوت کردند و به همین علت بر تعداد ورسه هر دکان افزوده شده است که گرفتن رضایت از همه آن‌ها کار را دوچندان مشکل‌تر کرده است.
اما در کنار این موضوع آنچه امروز حریم بازار را مخدوش کرده، ساخت و سازهایی است که توسط شهرداری و اوقاف در این بافت انجام شده است.
خواجویی می‌گوید: «شهرداری و اوقاف بدون هماهنگی با سازمان میراث فرهنگی، درون خندق تاریخی نایین که مشرف به بازار است، ساخت و ساز کرده است. این ساخت و سازها با شکایت سازمان میراث فرهنگی متوقف شد، اما پیش از این به هیچ یک از اخطارها و تذکرها توجهی نمی‌شد.»
سرپرست شهرداری نایین اما در این‌باره به CHN می‌گوید: «طرح ساخت بنایی موسوم به ساختمان تجاری در محدوده بازار نایین، با اجازه سازمان میراث فرهنگی بوده و این طرح در کمیسیون ماده پنج مطرح شده است.»
وی می افزاید: «با این‌حال زمانی که کارشناسان میراث فرهنگی خواستار توقف در پروژه شدند، این ساخت و سازها متوقف شد.»
در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان با تعریف پروژه محور فرهنگی تاریخی محله چهل‌دختران، بازار و مسجد جامع نایین، قصد دارد بافت تاریخی این شهر را احیاء کند.
مدنیان می‌گوید: «طی چند ماه اخیر شهرداری برای صدور هر پروانه‌ای در بافت تاریخی از میراث فرهنگی استعلام می‌کند و این امر باعث شده تا اندکی از تخریب‌ها در بافت تاریخی جلوگیری شود.»
خواجویی نیز دراین‌باره می‌گوید: «احیای بافت تاریخی با توجه به آنچه پیش از این در نایین اتفاق افتاده، نیازمند اندیشه‌ای فرهنگی برای تمام دستگاهای عمرانی شهر است. اگر این‌گونه شود، می‌توان به آینده بافت تاریخی نایین امیدوار بود.»
شهرستان نایین از توابع استان اصفهان است که با در نظر گرفتن کویر، مرزهای آن به اصفهان، اردستان، یزد، سمنان، و طبس (گلشن) می‌رسد.
این شهرستان با مساحتی برابر ۸/۳۵۹۲۷کیلومتر مربع وسیع‌ترین شهرستان استان است.
شهرستان نایین از سه بخش شهر نایین و حومه، انارک، خور و بیابانک تشکیل شده که مجموعاً ۱۳ دهستان و ۸۳۰ روستا را شامل می‌شوند.
وسعت شهرستان نایین ۵۳۰۰۰ کیلومتر مربع است.
نایین از شهرهای ایران باستان و یکی از ولایت‌های پنج گانه استان (کوره) فارس، یعنی پایتخت هخامنشیان بوده است.
در زمان گسترش اسلام مردم نایین به این دین گرویدند و در قرن پنجم هجری قمری نایین مانند سایر شهرهای اصفهان مورد توجه قرار گرفت و در زمان حکومت سلطان محمد خدابنده (الجایتو) و غازان خان در نایین آثار با ارزشی چون مسجد بابا عبدالله، عمارت امامزاده سلطان سید علی و مناره مسجد جامع این شهر ساخته شد.
بافت قدیم نائین از ۷ محله تشکیل شده است.
این محلات که هر یک حسینیه هایی دارد عبارتند از: محله چهل دختران، پنجاهه، نو گاباد و یا نو آباد، باب المسجد یا در مسجد، سرای نو، کوی سنگ یا گودالو و محله کلوان.
این بافت به سبب تاثیر پذیری از عوامل گوناگونی مانند محیط طبیعی، آب و هوا، نیازهای شهر، لزوم امنیت شهر در برابر تهاجم بیگانگان طراحی شده و به طور کلی دارای کل ارگانیک بسته و معماری درونگر است.
بیشتر فضای معماری و آثار تاریخی نایین که در طول قرن اسلامی ساخته شده در ترکیبی متراکم در کنار یکدیگر و متصل به هم مستقر شده اند.
به عبارت دیگر طراحی شهر به گونه‌ای بوده که فضاهای مسکونی بدون آن که از نظر کاربردی دچار اشکال شوند در کنار عناصر شهری مانند مسجد جامع و دارا لحکومه و بازار و حسینیه و مدرسه و حمام مستقر شده‌اند. اما ساخت و سازهای اخیر باعث شده جان بافت تاریخی شهر نایین زخم خورد و تا جایی پیش رود که چندین محله نایین متلاشی و بخش‌های از آن را ویران کند.
به نقل از خبرگزاری میراث فرهنگی
