پایگاه اطلاع‌رسانی شهرسازی و معماری: مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) نخستین و بزرگ ترین مسجد و مدرسه عالی در تهران است که از نزدیک ترین تلفیقها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است.
مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد مناره‌های بیش از اندازه متداول آن که حدود ۱۰ مناره است و گنبد دو گوش خوابیده‌اش نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد.
کارشناسان معماری معتقدند که این بنا با بهره‌گیری از کاشیکاریها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار طراحی و ساخته شده است.
«سید علیرضا قهاری»، رییس هیات مدیره انجمن مفاخر معماری ایران، یکی از این کارشناسان است و می گوید: «به طور کلی طرح این بنا ملهم از مسجد جامع اصفهان، مسجد اباصوفیه استانبول و مدرسه چهارباغ اصفهان است.»
وی می گوید: «وقتی درباره معماری اصیل و سنتی سخن می گوییم، منظورمان ۳۰_۴۰ سال پیش است، چون از ۳۰ سال قبل به این طرف، با ورود تمدن، تکنولوژی و معماری جدید، بسیاری از سازه ها و بناها دستخوش تغییرات شده است.»
هر بنایی دارای ارزش و اعتبار و بیان کننده سلیقه معمار بنا است. بناهای تاریخی هر کشور بخشی از شناسنامه فرهنگ و کارنامه مردمی است که در آن زندگی می کرده اند. از این رو توجه به تاریخچه بناها و شاهکارهای هنر معماری، مهم است.
مسجد و مدرسه سپهسالار؛ تلفیقی از هنر و مذهب
بانیان این بنای بزرگ و نیز سازندگان ساختمان مجلس شورای ملی، «حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی»، صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار و برادرش «مشیرالدوله» بودند. که ساخت این بنا در دو سال پایانی عمر میرزا حسین خان سپهسالار آغاز شد و هزینه آن نیز از محل عواید شخصی وی تامین می شد. ولی تکمیل مجموعه پس از مرگ وی توسط برادرش یحیی‌خان مشیرالدوله صورت گرفت.
قهاری در همین باره می گوید: «میرزا حسین‌خان سپهسالار سا‌لها سفیر ایران مقیم در استانبول بود. برای همین زمانی که به ایران بازگشت با نگاهی به مساجد ترکیه شروع به ساخت این مسجد کرد.»
وی می گوید: «شاید این نزدیک‌ترین تلفیق میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول باشد.»
همچنین قهاری از «حاج ابوالحسن معمار» و «استاد جعفرخان معمارباشی کاشانی» به عنوان معماران اصلی مسجد و مدرسه یاد کرد.
مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد مناره‌های بیش از اندازه متداول آن که حدود ۱۰ مناره است و گند دو گوش خوابیده‌اش نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد. اما با بهره‌گیری از کاشی کاریها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار نه تنها یکی از زیباترین مساجد بلکه یک مدرسه نیز هست.
قهاری ضمن تاکید بر این مطلب که طرح این بنا ملهم از مسجد جامع اصفهان، مسجد اباصوفیه استانبول و مدرسه چهارباغ اصفهان است، می گوید: «نمازخانه مسجد که به چهل ستون معروف است (اما ۴۴ ستون دارد)، در شرق صحن قرار دارد؛ صحنی که دارای چهار باغچه، چهار خیابان و حوض بزرگی در میانه است که از آب جاری قنات تهران (که برای مدرسه، مسجد و عمارت بهارستان می‌آمد) سیراب می‌شد.»
وی می افزاید: «چهار ایوان مرتفع روبه‌روی هم قرار دارند که کوتاه‌ترین آنها رو به قبله است و گنبدی دارد که با گنبد مساجد قدیمی‌تر از خود تفاوت می‌کند و معماری جدیدی را ارایه می‌دهد. چهار مناره بلند که پایه‌های هر یک تا کمر از سنگ است و به شیوه ظریفی حجاری شده، به همراه دو مناره دیگر در دو طرف جلوخان، در مجموعه شش مناره مسجد را تشکیل می‌دهند؛ از چهار مناره اولی، دو مناره به دو پهلوی ایوان متصل است و دو مناره دیگر روبه‌روی ایوان قرار دارد. تمامی مناره‌ها از آجر ساخته شده و پوششی با کاشیکاری بسیار زیبا دارند.»
مسجد و مدرسه سپهسالار؛ در گذر زمان
در حال حاضر در بخش بالای کتابخانه مسجد، یک نمایشگاه دایمی از آثار قدیمی مانند مجموعه آثار «میرزا طاهر تنکابنی»، «مجموعه کتابهای سیدمحمدصادق طباطبایی» و بسیاری دیگر از مجموعه‌های تاریخی و باارزش وجود دارد.
قسمتی از دیوار مدرسه سپهسالار که متعلق به دبیرستان علمی قدیم بود در حال مرمت و بازسازی است. بخش‌هایی به بافت این مدرسه الحاق شده که به لحاظ معماری کارهای غلطی است. محل استقرار فرهنگستان اول زبان و ادب پارسی نیز در این مسجد بود، که در آن مکان امروز کتابخانه مسجد سپهسالار واقع شده است. از این رو خاطرات فرهنگستان اول را در این کتابخانه که در حال حاضر بازسازی شده، می‌توان یافت.
