قلعه باتاویای آندریس بیکمن و استعمار هلند در قرن هفدهم

قلعه‌ای بر خاک استعماری

نویسنده: جسیکا استرنباخ/ استاد تاریخ هنر در دانشگاه تمپل، فیلادلفیا مترجم: سجاد ملکشاهی

پوشش متراکم ابرها بیشتر آبی آسمان را پنهان می‌کند و سبب می‌شود هوا مرطوب شود. بازار شلوغی با محصولات خارجی و افرادی که لباس‌های پر جنب‌و‌جوش می‌پوشند، زیر سایه نخل‌های بلندی قرار گرفته است که در ردیف‌هایی شگفت راست ایستاده‌اند. در دوردست، باروهای شیب‌دار یک قلعه را می‌توان دید که روی زمین خودنمایی می‌کند. این قلعه – در جاکارتای کنونی اندونزی واقع شده است- که به نام قلعه باتاویا شناخته می‌شود و زمانی ساخته شد که هلندی‌ها منطقه را در قرن هفدهم تصرف کردند. آندریس بیکمن، عناصر بوم نقاشی خود را مانند سایر نقاشی‌های منظره هلندی آن زمان، چون نمای هارلم با میدان‌های سفیدکننده اثر ژاکوب رویسدیل ترتیب داد تا بر توان و قدرت هلندی تاکید کند؛ به‌ویژه در رابطه با ظهور جمهوری هلند به‌عنوان قدرت استعماری در قرن هفدهم. هلندی‌ها در طول قرن‌ها اشغال این شهر و دیگر شهرهای آسیایی، نشان خود را بر معماری شهر و دیگر سازه‌های ناملموس استعماری به جا گذاشتند (اندونزی در سال۱۹۴۹ به استقلال دست یافت). نقشه چند موقعیت تجاری هلندی و پرتغالی در آسیای سال۱۶۶۵ را نشان می‌دهد. نقاط نارنجی نشانگر موقعیت‌هایی است که توسط شرکت هند شرقی هلند ایجاد شده است. قرن هفدهم اغلب به عنوان «عصر طلایی» جمهوری هلند نامیده می‌شود و این تا حدی به دلیل تجارت و کسب‌وکار استعمار هلند در آسیاست. مسیرهای ساخته‌شده توسط بازرگانان پرتغالی در قرن شانزدهم تا حدی از سوی هلندی‌ها غارت دریایی شد. فروش محموله‌ای که در سال۱۶۰۲ از یک کشتی پرتغالی به نام سان تیاگو ربوده شده بود، شور و شوق را برای محصولات آسیایی برانگیخت. شش شرکت هلندی در همان سال با هم ترکیب شدند و شرکت هند شرقی هلند را تشکیل دادند. (در هلندی، Vereenigde Oostindische Compagnie؛ به‌اختصار VOC) این شرکت که در ابتدا برای تجارت ادویه‌جات شکل گرفت، به سرعت به سایر محصولات پرسود که راه خود را از بنادر به بازارهای لوکس اروپایی پیدا کردند، گسترش یافت. مناطق سبزرنگ، قلمروهای امپراتوری هلند در سال ۱۶۷۴ را نشان می‌دهد. این کسب‌وکار در اوج خود دارای ۶۰۰ موقعیت تجاری در منطقه تحت فرمانش بود که از دماغه امید نیک (در انتهای جنوبی آفریقا) تا ژاپن امتداد داشت و ۴۰هزار کارگر که هم اروپایی و هم آسیایی بودند.  از نظر جمعیت، زبان‌ها، فرهنگ‌های منطقه‌ای و فرصت‌های تجاری، این موقعیت‌ها متفاوت بودند. برخی از آنها صرفا یک دفتر و انبار اجاره‌ای برای ذخیره‌سازی محصولات بودند؛ درحالی‌که برخی دیگر تمام شهرها، کارخانه‌های کشتی‌سازی، بندرگاه‌ها، املاک، مزارع، مدارس و کلینیک‌ها بودند که همگی توسط کمپانی هند شرقی هلند و ساکنان محلی اداره می‌شدند.

این شرکت ملزم به ایجاد، حمایت و اعمال کنترل تقریبا مطلق حاکمیت خود بر آب‌های شرقی بود. این قدرت به روش‌های مختلف تجلیل می‌شود،؛مانند چاپ‌ها و جلدهای‌آلات موسیقی (مانند اثری از پیتر آیزاکس برای درب یک هارپسیکورد)، جایی که فضل جهان در پای شهری کپی‌برداری شده از آمستردام قرار می‌گیرد. دست خود را روی کره‌ای قرار می‌دهد، «پایتخت تجارت جهانی…خورشید و روح…کل سیاره.» در بازگشت به اندونزی، نیروهای هلندی شهر پیشا- موجود جاکارتا را در سال۱۶۱۲ ویران کردند و شهر جدیدی را به جای آن بنا کردند. با بازسازی، هلندی‌ها کنترل کاملی بر چیدمان شهر و زندگی روزمره شهروندان آن به‌دست آوردند. باتاویان یک قبیله ژرمنی بودند که در سال۶۹ پس از میلاد شورش علیه رومیان را رهبری کردند و کمپانی هند شرقی هلند عمدتا از این پایگاه شرقی که آن را باتاویا نامیدند، فعالیت می‌کرد.

با انتخاب این نام، هلندی‌ها مدعی نوعی مالکیت اجدادی بر جزیره بودند و فرماندار کل که بالاترین مقام ارشد بود به‌گونه‌ای بر باتاویا حکومت می‌کرد که گویی یک کشور مستقل است. کمپانی هند شرقی هلند قلعه باتاویا را برای دفتر مرکزی خود در آمستردام، پایتخت هلند راه اندازی کرد. توانایی نقاشی در به تصویر کشیدن انواع مختلف محصولات و افراد حاضر در سکونتگاه هلندی بدون شک یکی از جنبه‌های کلیدی طراحی آن بود.

در مناظر وسیع، تجمع پر جنب‌و‌جوش فیگورها در مرکز تحت اثر محیط اطراف خود قرار گرفته است. آندریس بیکمن تماشاگر را در کار خود در فاصله‌ای قابل تشخیص قرار می‌دهد تا به تجربه‌اش با کمپانی هند شرقی هلند اشاره کند. از سال ۱۶۵۲ تا ۱۶۵۸، او توسط کمپانی هند شرقی هلند در باتاویا استخدام شد. او چندین طرح و نقشه از محیط اطراف خود تهیه کرد؛ اگرچه عملکرد رسمی او نامشخص است.

بسیاری از افراد حاضر در بازار، مانند زن و نوزادش که از غرفه محصولات زیر ردیف میانی نخل‌ها نگهداری می‌کنند، بر اساس نقاشی‌های اولیه بیکمن هستند. آمارهای جمع آوری‌شده در بازار، نگاهی به دنیای متنوع این مرکز تجاری مهم که اکنون پایتخت اندونزی است، برای تماشاگر فراهم می‌کند. صورت‌های مجتمع در بازار به بیننده نگاهی جزءمحور به دنیای متنوع این مرکز تجاری مهم می‌دهد که اکنون پایتخت اندونزی است.

در باتاویا، طبقات مختلف اجتماعی با پوشش خود متمایز می‌شوند و بیکمن از این ساختار در تصویر خود به خوبی استفاده می‌کند. تماشاگر با نگاهی به مناظر می‌تواند کارگران تجاری هلندی و نیروهای اروپایی اجیرشده را ببیند که بی‌پروا و غضبناکند؛ درحالی‌که کلاه‌های لبه پهن و لباس‌های سرخ و سیاه نسبتا گرفته به تن دارند.  آندریس بیکمن، جزئیات مردی که کیمونوی سیاه پوشیده است (سمت چپ)، قلعه باتاویا، ۱۶۶۱، موزه ملی هلند (آمستردام)

هنگامی که یک ناظر هلندی وارد بازار می‌شد، آنها واقعا می‌توانستند از لباس‌های فرهنگی متمایز تاجران مسافر شگفت‌زده شوند. یک تاجر آفریقای شمالی با البسه سفید و دستار به ظرافت زیر درختان حرکت می‌کند؛ درحالی‌که یک مرد ژاپنی با کیمونوی سیاه روانی که به تن دارد، از گوشه سمت راست بازار خارج می‌شود. بعدها، آلبرت اکهوت، هنرمند برزیلی که برای کمپانی هلندی هند غربی کار می‌کرد، از تصویر لباس‌های خارجی بهره برد تا تخیل تماشاگران هلندی را تسخیر کند. در آثار بیکمن هماهنگی عاشقانه وجود دارد؛ زیرا تاجران، اروپایی‌ها و مردم محلی جاوه در زیر نخل‌ها و غرفه‌های مملو از کالاهای گرمسیری – بدون هیچ نشانه‌ای از ناآرامی یا استثمار- گردهم می‌آیند، برخلاف مطالعات قوم‌نگاری اکهوت که برای ترویج مفاهیم کلیشه‌ای «وحشیانه» استفاده می‌شد.

 نمادهای وضعیت

آندریس بیکمن، جزئیات دو فرد-یک زوج- با چتر آفتابی، قلعه باتاویا، ۱۶۶۱، موزه ملی هلند (آمستردام)

یک هلندی و همسرش (که بر اساس رنگ پوست و لباسش، آسیایی دورگه است) دو فرد خوش‌لباسی هستند که بیکمن در مرکز پیش‌زمینه قرار داده است. مقامات سطح پایین غالبا خارج از نژاد خود ازدواج می‌کردند؛ زیرا شرکت ازدواج متقابل را روشی برای حفظ وفاداری مردم و یکی دیگر از سلاح‌های کنترلی می‌دانست. به نظر می‌رسد که لباس هلندی از ابریشم آبی آسیایی ساخته شده باشد، تغییری از لباس سیاه محدود که با لباس سنتی هلندی و اکثر تصاویر رسمی کمپانی هند شرقی هلند از آن دوران مطابقت دارد. مشابه تاجری که در تصویر بیکمن وجود دارد، هلندی‌های باتاوی به نمایش ثروت و موقعیت خود از طریق لباس‌‌ها و رفتار متظاهرانه ادامه دادند که منجر به ایجاد سطحی از سلطنت‌طلبی کاذب در مستعمره شد.

 حلقه آلبرت کوویپ، تاجر ارشد کمپانی هند شرقی هلند با همسرش و یک خدمتکار برده‌شده، ۱۶۵۵-۱۶۵۰ موزه ملی هلند (آمستردام)

چتر آفتابی، نشانه‌ای برگرفته از فرهنگ محلی، یکی از مهم‌ترین مولفه‌ها برای بیان این هدف سلطنتی بود. قبل از ظهور اروپایی‌ها، فقط شاهان جاوه مجاز به استفاده از چتر آفتابی بودند. چتر به‌طور مکرر در آثار هنری شرق‌شناسانه و تزئینات خلق‌شده در قرن‌های هفدهم، هجدهم و نوزدهم در هنر اروپایی، جایی که به نماد انگاره‌های خارجی از جوامع «شرق» تبدیل شد، دیده می‌شود. این چتر علاوه بر ایجاد سایه مفید از گرمای بی‌رحمانه استوایی، به عنوان نماد وضعیت و اعتبار نیز عمل می‌کند که با ظاهر فرد برده‌ای که آن را روی دو فرد -یک زوج- نگه داشته است، برجسته می‌شود.

در این زمان، برده‌داری یک عمل گسترده در سراسر آسیا (و سایر نقاط جهان) بود و کمپانی هند شرقی هلند حامی و مشوق آن بود و باتاویا را به یک بازار پرهیاهوی بردگی تبدیل کرد. با شخصی که چتر آفتابی را در دست دارد و نماینده فرزندان بردگان آزادشده یا همان‌طور که کمپانی هند شرقی هلند آنها را ماردیکرها نامیده است، بیکمن به مخاطب ایده‌آل خود بینشی رمانتیک‌شده از این رویه وحشیانه ارائه می‌دهد. این گروه اجتماعی- اقتصادی، که ممکن است با پیراهن‌ها و شلوارهای راه‌راه‌شان شناسایی شود (مانند مردی که در پیش‌زمینه سمت راست بازار قرار دارد)، از نسل بردگان جنوب هند یا بنگال (مناطق تحت اشغال پرتغالی‌ها) هستند.

 ساختارهای استعماری

الزامات کمپانی هند شرقی هلند توسط محیط ساخته‌شده باتاویا برآورده شد که سلسله‌مراتب شهر باتاویا را نیز شکل داد. معماران به‌ویژه به شکل آبراه‌های بدون پل، مانند مسیری که از وسط تصویر می‌گذرد، تفکیک‌سازی را در طراحی پلان شهر گنجاندند و بازار متنوع را از جایگاه قدرت جدا کردند.  این ساختمان‌ها اقتدار هلندی را تحمیل می‌کنند؛ درحالی‌که به‌طور مخفیانه مردم محلی را واژگون می‌کنند. جمعیت باتاویا به شکل ماهرانه‌ای تحت سلطه معماری قرار گرفت. قلعه بیکمن بر فراز خانه‌های چوبی که توسط مردم محلی ساخته شده‌اند و در لبه آبراهی قرار دارند، ظاهر می‌شود. ساختمان‌های با سقف شیب‌دار آفتاب‌گرفته و شبیه معماری بومی هلندی را می‌توان در داخل باروهای عظیم قلعه یافت. این کلان‌شهر محصور و روشن، نماد دیگری از قدرت و شاید تایید الهی هلندی‌ها در قلمرو خارجی است. نور به‌طور مکرر در نقاشی‌های اروپایی برای نمایش رابطه بین فیگور یا ساختار روشن و امر الهی استفاده می‌شود.

 نمایش قدرت

قلعه باتاویا اثر آندریس بیکمن به‌عنوان استعاره‌ای از تسلط مطلق کمپانی هند شرقی هلند بر باتاویا و بدون شک کل منطقه تجاری آنها در قرن هفدهم است. یک هلندی بلندپایه در مرکز با چتر آفتابی پوشانده شده است که نشان‌دهنده کنترل کامل هلندی‌ها بر این کلان‌شهر جنوب شرقی آسیا است؛ درحالی‌که قلعه هلندی از دور نمایان است.

روزنامه دنیای اقتصاد