خلیج فارس در آثار مورخان باستان

محمدرضا سحاب*

اشاره: این مقاله قسمت اول از پژوهشی مهم و باارزش درباره نقشه ها و اشارات مورخان و جغرافی دانان سراسر جهان، از قدیم ترین ادوار تا دوره اسلامی و سپس دوره رنسانس و عصر تحولات نوین است. در این شماره به مناسبت روز ملی خلیج فارس، بخش اول مقاله را که به قلم استاد محمدرضا سحاب، یکی از محققان خاندان مرحوم استاد عباس سحاب و صاحب نظر در این زمینه است منتشر می کنیم و در فرصت های مناسب، بخش مربوط به دوره اسلامی و نقشه های بازمانده از عهد جغرافی دانان و تاریخ نویسان مسلمان و پس از آن مدارک و نقشه های دوران رنسانس اروپایی را به نظر خوانندگان ارجمند خواهیم رساند. توجه خوانندگان پیوست فرهنگی را به قسمت از این پژوهش ارزشمند در این مقاله جلب می کنیم.

***

بطورخلاصه در این مقاله نقشه‌هائی مورد بحث و نظر ما می‌باشند که اختصاصاً برای خلیج فارس تهیه و ترسیم شده است و نقشه‌های مختلف اعم از نقشه‌های ایران، خاورمیانه، آسیا، جهان‌نما و غیره که خلیج ‌فارس در گوشه‌ای از آن درج شده و حتی در خصوص سواحل، بنادر و جزایر آن اطلاعات نسبتاً مفصلی ارائه می‌دهد. در اینجا مورد نظرما نیست وچون در جای خود در اطلس‌ها و دیگر مجموعه‌های جغرافیائی چاپ و منتشر شده است، فقط در موارد مهم به آنها اشاره و یا نمونه‌هائی ازآنها ارائه می‌شود.

نقشه‌های خلیج‌فارس و بطورکلی نقشه‌های دنیای قدیم (نیمکره شرقی) را می‌توان به چهارگروه زیرتقسیم نمود :

۱ ـ دوره باستان (از آغاز تا قرن هشتم میلادی)

۲ ـ دوره اسلامی (ازقرن سوم تادهم هجری – قرون هشتم تا پانزدهم میلادی)

۳ ـ دوره رنسانس (ازقرن شانزدهم تا اواخرقرن هجدهم میلادی)

۴ ـ دوره مدرن و امروزی (از اواخرقرن هجدهم تا بیستم میلادی)

در مورد نقشه‌نگاران نیز تقسیم‌بندی‌های مختلفی را می‌توان قائل شد، لیکن در اینجا از آغاز اسلام به بعد به دوگروه زیر اکتفا می‌کنیم :

الف ـ نقشه‌نگاران مسلمان

ب ـ نقشه‌نگاران غیر مسلمان

۱ ـ دوره باستان (قبل از اسلام) :

از آغاز تا قرن هشتم میلادی

الف ــ قدیمی‌ترین نقشه جغرافیائی در جهان , لوح گِلی بابلی مربوط به قرن هفتم یا هشتم قبل از میلاد (تصاویرشماره ۱ و۲).

تصویر شماره ۱- لوحه گِلی منقوش ازآثار کهن بابل. روی لوحه نقشه دنیای بابلیان را نشان می‌دهد و پشت آن شرح نقشه حک شده است. دراین نقشه بابل و آشور در احاطه خلیج فارس دیده می‌شوند وسایر نقاط بنام «نواحی دیگر» خوانده شده‌اند. اصل این اثر در موزه بریتانیائی نگهداری می‌شود.

تصویر شماره۲- نقش ترسیم شده همان لوحه

ب ــ از میان نقشه‌نگاران بنام این دوره که در نقشه‌های مختلف از جهان قدیم و آسیا و آفریقا و غیره از خلیج فارس به Sinus Persicus نام برده‌اند وفهرست آنها درادامه می‌آید، فقط می‌توان از کلودیوس بطلمیوس یونانی Claudius Ptolemy (87-150م) مشهور به «پدرجغرافیا» دراثر گرانقدر وی «اطلس بطلیموس» Ptolemy Atlas اشاره کردکه در نقشه «جزیره العرب» اطلاعات نسبتاً مفصل و کاملی از خلیج فارس آورده است. از این اطلس به یک نسخه لاتینی مربوط به قرن پانزدهم میلادی درکتابخانه ملی ناپل.و یک نسخه خطی ترجمه عربی با مُهر بایزید دوم که درکتابخانه ایاصوفیه, استانبول موجود است، اشاره می‌شود. (تصاویر شماره ۳ و ۴)

تصویر شماره۳-«سینوس پرسیکوس» Sinus Persicusدرنقشه جزیره العرب اطلس بطلمیوس, متن لاتینی

تصویر شماره۴

نقشه قسمتی ازخلیج فارس نقل از ترجمه عربی اطلس بطلمیوس, نقل ا ز نسخه خطی کتابخانه ایاصوفیه, استانبول

از سایر جغرافیدانان و نقشه‌نگاران صاحب نام و مشهور این دوره که همگی در نقشه‌هــــای خود از خلیـج فارس به Sinus Persicus و اسامی مشابه یاد کرده‌اند, می‌توان بشرح زیر نام برد :

۱- تالس ملطی Thales of Melitus 640-546 ق.م

۲- آناکسی ماندرAnaximander610 ــ ۵۴۶ ق .م.

۳- سنت بوکارتوس S.Bochartus 500 ق . م.

۴- هکاتوس Hecataeus 509 ــ ۴۷۲ ق. م.

۵- هرودُت Herodotus 484 – ۴۲۵ .ق. م.

۶- دیسئارک Dicaearchus 347 ــ ۲۸۵ ق .م.

۷- اراتوستن Eratosthenes 247 ــ ۱۹۵ ق . م.

۸- هیپارکHipparchus 160 ــ‌ ۱۲۵ ق . م.

۹- پولیبه Polybe حدود ۱۴۳ ق. م

۱۰- پوزیدونیوسPosidonius (Posidonii) of Apameia 135 – ۵۰ ق . م

۱۱- کراتس مالوس Crates of Mallos 180 – ۱۴۵ ق. م

۱۲- جمنیوس Geminus حدود ۷۷ ق. م

۱۳- استرابو Strabo (Strabon) 12 ق.م – ۵۸م

۱۴- ‌پومپونی مِلا Pomponius Mela حدود ۴۲م

۱۵- دیونی زیونس Dionysius Periegetes قرن دوم میلادی

۱۶- مارین دوتیر Marine de Tyr بعداز ۱۵۰ م

۱۷- هراکلس Marcianus of Heracles حدود ۳۳۰ م

۱۸- ماکروبیوس Macrobius حدود ۴۰۰م

۱۹- ژولیوس اونوریوس Julius Honorius اوائل قرن پنجم میلادی

۲۰- اوروزیوس Orosius بعداز ۴۱۷ م

۲۱- کوسماس ایندیکوپلوستس Cosmas Indicopleustes قرن م.

۲۲- ایزیددور سویل Isidore of Seville 560-636م

۲۳- راونا Ravenna قرن هفتم میلادی

۲۴- سن بئاتوس Saint Beatus 730-798 م

۲۵- البی Albi قرن هشتم میلادی

* نقشه نگار و پژوهشگر،رئیس هیات مدیره

موسسه جغرافیائی وکارتوگرافی سحاب