عمان؛ تلفیق معماری شرق و غرب جهان اسلام

شهاب الدین ارفعی *

دو‎ ‎دهه‎ ‎پیش،‎ ‎شاید‎ ‎هم‎ ‎دورتر،‎ ‎زمانی‎ ‎که‎ ‎مسجد «جامع‎ ‎سلطان‎ ‎قابوس ‎الاکبر» ‎شروع‎ ‎به‎ ‎طراحی‎ ‎و‎ ‎ساخت شد،‎ ‎توفیق‎ ‎حضور‎ ‎در‎ ‎پروژه‎ ‎و‎ ‎پیگیری‎ ‎ارائه‎ ‎گزینه‌های‎ ‎مختلف‎ ‎برای‎ ‎محراب‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎ادامه‎ ‎آن،‎ ‎اجرای‎ ‎آن‎ ‎برایمان پدید‎ ‎آمد. ‎محرابی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎دنیای‎ ‎خود‎ ‎بی‌سابقه‎ ‎بود‎. ‎شکوه‎ ‎و‎ ‎عظمت‎ ‎و‎ ‎تناسب‎ ‎از‎ ‎یکسو‎ ‎و‎ ‎بهره‌گیری‎ ‎از‎ ‎پلاستیک فرمی‎ ‎برگرفته‎ ‎از‎ ‎سنت‎ ‎معماری‎ ‎و‎ ‎اجرای‎ ‎بسیار‎ ‎دقیق‎ ‎و‎ ‎وسواس‌گونه‎ ‎با‎ ‎کاشی‎ ‎دست‌تراش‎ ‎معرق‎ ‎از‎ ‎سوی‎ ‎دیگر، نقطه‎ ‎عطف‎ ‎فراموش‎ ‎نشدنی‎ ‎را‎ ‎برای‎ ‎مسجد‎ ‎فراهم‎ ‎آورد‎.

‎محراب،‎ ‎محملی‎ ‎بود‎ ‎برای‎ ‎ورود‎ ‎به‎ ‎مسجد‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎ادامه‎ ‎پرداخت‎ ‎به‎ ‎دو‎ ‎حوزه‎ ‎فرهنگی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎رواق‌های دوازده‌گانه‎ ‎مسجد،‎ ‎توفیق‎ ‎معرفی‎ ‎یافتند،‎ ‎الگوی‎ ‎ایرانی‎ ‎صفوی‎ ‎و‎ ‎الگوی‎ ‎آسیایی‎ ‎میانه‎.

‎در‎ ‎ادامه‎ ‎طراحی‎ ‎محراب،‎ ‎محملی‎ ‎برای‎ ‎معرفی‎ ‎بیشتر‎ ‎بخشی‎ ‎از‎ ‎معماری‎ ‎جهان‎ ‎اسلام‎ ‎و‎ ‎هنر‎ ‎کاشیکاری پدید‎ ‎آمد‎ ‎که‎ ‎امروز‎ ‎با‎ ‎مخاطب‎ ‎گسترده‎ ‎نمازگزاران‎ ‎و‎ ‎گردشگران‎ ‎مسلمان‎ ‎و‎ ‎غیر‎ ‎مسلمان‎ ‎روبروست‎. ‎سایر‎ ‎رواق‌های مسجد‎ ‎نیز‎ ‎هر‎ ‎کدام‎ ‎پیامی‎ ‎از‎ ‎خواستگاه‎ ‎خود‎ ‎ارائه‎ ‎می‌نماید‎. ‎هنر‎ ‎عمان،‎ ‎هند،‎ ‎حجاز،‎ ‎بیزانس،‎ ‎میان‎ ‎رودان و ‎در نهایت‎ ‎هنر‎ ‎مدرن‎ ‎امروز‎ ‎جهان‎ ‎اسلام،‎ ‎همگی‎ ‎در‎ ‎کنار‎ ‎هم‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎معرض‎ ‎بازدید‎ ‎همگان‎ ‎است‎.

‎در‎ ‎چند‎ ‎دهه‎ ‎اخیر‎ ‎در‎ ‎پادشاهی‎ ‎عمان،‎ ‎شاهد‎ ‎احداث‎ ‎مساجدی‎ ‎بوده‌ایم‎ ‎که‎ ‎هر‎ ‎کدام‎ ‎ریشه‎ ‎در‎ ‎بخشی‎ ‎از فرهنگ‎ ‎پیشین‎ ‎جهان‎ ‎اسلام‎ ‎دارند،‎ ‎مساجدی‎ ‎با‎ ‎هویت‎ ‎معماری‎ ‎عثمانی،‎ ‎گورکانیان‎ ‎هند‎ ‎و… ‎هر‎ ‎کدام‎ ‎نماینده بخشی‎ ‎از‎ ‎فرهنگی‎ ‎و‎ ‎تمدن‎ ‎گسترده‎ ‎جهان‎ ‎اسلام‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎قالب‎ ‎معماری‎ ‎و‎ ‎با‎ ‎تزئینات‎ ‎مربوط‎ ‎به‎ ‎همان‎ ‎حوزه فرهنگی‎ ‎در‎ ‎بخش‌های‎ ‎مختلف‎ ‎کشور‎ ‎عمان‎ ‎به‎ ‎یادگار‎ ‎مانده‎ ‎است‎.

‎این‎ ‎اندیشهِ‎ ‎باز‎ ‎و‎ ‎دعوت‎ ‎با‎ ‎احترام‎ ‎از‎ ‎الگوهای‎ ‎مختلف‎ ‎در‎ ‎عمان،‎ ‎به‎ ‎کاخ‌ها‎ ‎و‎ ‎سایر‎ ‎بناها‎ ‎نیز‎ ‎تسری‎ ‎پیدا‎ ‎کرده چنانکه‎ ‎در‎ ‎کاخ‎ ‎بیت‌البرکه،‎ ‎دارای‎ ‎دو‎ ‎بخش‎ ‎با‎ ‎تزئینات‎ ‎و‎ ‎الگوی‎ ‎ایرانی‎ ‎و‎ ‎مغربی‎ ‎در‎ ‎کنار‎ ‎هم‎ ‎هستیم‎ ‎که‎ ‎هر‎ ‎کدام دارای‎ ‎زیبایی‎ ‎منحصر‎ ‎بفرد‎ ‎باز‎ ‎یافته‎ ‎از‎ ‎حوزه‎ ‎تمدنی‎ ‎خود‎ ‎است‎.

‎شاید‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎شاخص‌ترین‎ ‎الگوهای‎ ‎این‎ ‎شیوه‎ ‎دعوت‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎دوباره سازی‎ ‎و‎ ‎حتی‎ ‎احیای‎ ‎هنر‎ ‎و‎ ‎تمدن‌های متفاوت،‎ ‎در‎ ‎مسجد‎ جامع‎ ‎سلطان‎ ‎قابوس‎ ‎در‎ ‎شهر‎ ‎صحار‎ ‎قابل‎ ‎جستجو‎ ‎باشد‎.

‎احداث‎ ‎مسجدی‎ ‎با‎ ‎الگوی‎ ‎معماری‎ ‎تیموری‎ ‎و‎ ‎آنچه‎ ‎عمدتاً‎ ‎در‎ ‎حوزه‎ ‎خراسان‎ ‎بزرگ‎ ‎تاریخی‎ )‎که‎ ‎امروزه مابین‎ ‎ایران،‎ ‎افغانستان،‎ ‎ازبکستان‎ ‎و… ‎تقسیم‎ ‎شده‎)منجر‎ ‎به‎ ‎پدید‎ ‎آمدن‎ ‎اثری‎ ‎از‎ ‎معماری‎ ‎شد‎ ‎که‎ ‎شاید نمونه‌ای‎ ‎بدین‎ ‎کمال،‎ ‎پاکیزگی‎ ‎و‎ ‎سلامت‎ ‎در‎ ‎هیچیک‎ ‎از‎ ‎کشورهای‎ ‎حوزه‎ ‎تمدنی‎ ‎یاد ‎شده‎ ‎وجود‎ ‎نداشته‎ ‎باشد‎.

‎در‎ ‎طراحی‎ ‎این‎ ‎بخش،‎ ‎گروه‎ ‎طراحی‎ ‎از‎ ‎نمونه‌های‎ ‎شاخص‎ ‎به‎ ‎جا‎ ‎مانده‎ ‎از‎ ‎دوران‎ ‎تیموری،‎ ‎اعم‎ ‎از‎ ‎مدرسه غیاثیه‎ ‎خرگرد،‎ ‎مسجد‎ ‎جامع‎ ‎هرات،‎ ‎مسجد‎ ‎گوهرشاد‎ ‎و‎ ‎مجموعه‎ ‎با‎ ‎شکوه‎ ‎تیموری‎ ‎در‎ ‎سمرقند،‎ ‎بخارا‎ ‎و‎ ‎خیوه‎ ‎به عنوان‎ ‎مرجع‎ ‎معماری‎ ‎و‎ ‎تزئینات‎ ‎حاکم‎ ‎بر‎ ‎آن‎ ‎بهره‎ ‎گرفت‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎نهایت،‎ ‎بنای‎ ‎باشکوهی‎ ‎را‎ ‎با‎ ‎تمامی‎ ‎امکانات‎ ‎امروزی شکل‎ ‎داد‎ ‎که‎ ‎یادگار‎ ‎بسیار‎ ‎ارزشمندی‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎جرأت‎ ‎می‌توان‎ ‎ادعا‎ ‎نمود‎ ‎که‎ ‎عمارتی‎ ‎تا‎ ‎این‎ ‎حد‎ ‎کامل‎ ‎و‎ ‎جامع در‎ ‎هیچیک‎ ‎از‎ ‎کشورهای‎ ‎وراث‎ ‎تمدن‎ ‎تیموری‎ ‎وجود‎ ‎ندارد‎.

‎این‎ ‎یادداشت‎ ‎را‎ ‎با‎ ‎الگوی‎ ‎دیگری‎ ‎از‎ ‎معماری‎ ‎با‎ ‎شکوه‎ ‎و‎ ‎خاطره‌انگیز‎ ‎معماری‎ ‎ادامه‎ ‎می‌دهم‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎نظر‎ ‎من به‎ ‎معرفی‎ ‎فرهنگ‎ ‎و‎ ‎تمدن‎ ‎امروز‎ ‎ساخت‎ ‎و‎ ‎ساز‎ ‎در‎ ‎کشور‎ ‎عمان‎ ‎اهتمام‎ ‎می‌ورزد‎. ‎الگوئی‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎فرم‌ها‎ ‎و‎ ‎میراث گذشته‎ ‎جهان‎ ‎اسلام‎ ‎به‎ ‎کفایت‎ ‎بهره‎ ‎گرفته‎ ‎و‎ ‎با‎ ‎اضافه‎ ‎نمودن‎ ‎شاخصه‌های‎ ‎معماری‎ ‎برخاسته‎ ‎از‎ ‎کشور‎ ‎میزبان، رنگ‎ ‎الگوی‎ ‎بومی‎ ‎فاخری‎ ‎را‎ ‎گرفته‎ ‎که‎ ‎نه‎ ‎تنها‎ ‎در‎ ‎کشور‎ ‎عمان‎ ‎معرفی‎ ‎گردیده،‎ ‎بلکه‎ ‎در‎ ‎سایر‎ ‎کشورهای‎ ‎دور‎ ‎و نزدیک‎ ‎نیز‎ ‎به‎ ‎عنوان‎ ‎یک‎ ‎الگوی‎ ‎حکومتی‎ ‎و‎ ‎افتخار‎ ‎آفرین،‎ ‎مرجع‎ ‎تقلید‎ ‎سایرین‎ ‎است‎.

‎بناهای‎ ‎باشکوهی‎ ‎مانند‎ ‎مجلس‎ ‎شورا،‎ ‎اپراخانه‎ ‎سلطنتی،‎ ‎موزه‎ ‎ملی،‎ ‎محکمه‎ ‎علیا‎ ‎و… ‎هر‎ ‎کدام‎ ‎نشانه‌ای‎ ‎از این‎ ‎الگو‎ ‎و‎ ‎تمدن‎ ‎فاخر‎ ‎ا‎ست‎ ‎که‎ ‎بی‌شک‎ ‎در‎ ‎غیاب‎ ‎احداث‎ ‎بناهائی‎ ‎با‎ ‎الگوهای‎ ‎متفاوت‎ ‎به‎ ‎عنوان‎ ‎مرجع‎ ‎قابل‎ ‎استناد، محقق‎ ‎نمی‌گردید‎.

‎تجربه‎ ‎بسیار‎ ‎موفق‎ ‎کشور‎ ‎عمان‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎زمینه‎ ‎می‌تواند‎ ‎الگو‎ ‎راهگشای‎ ‎سایر‎ ‎کشورها‎ ‎قرار‎ ‎گیرد‎ ‎که‎ ‎البته نیازمند‎ ‎برنامه‌ریزی‎ ‎چندین‎ ‎ده‎ ‎ساله‎ ‎و‎ ‎ثبات‎ ‎تصمیم‎ ‎و‎ ‎اقدام‎ ‎دارد‎ ‎ولی‎ ‎آنچه‎ ‎در‎ ‎نهایت‎ ‎به‎ ‎یادگار‎ ‎می‌ماند،‎ ‎آن خواهد‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎شایسته‎ ‎ماندن‎ ‎است‎.

(*مهندسان‎ ‎مشاور‎ ‎ارگ‎ ‎بم‎ ‎کرمان)