محمدرضا کلاهدوزان
نوشتن از بناهای تاریخی اصفهان و ویژگی‌های بی‌نظیر آنها دلچسب و شیرین است اما بی‌توجهی‌ها به آثار کمتر شناخته‌شده این خطه و دیدن آنچه بر این سازه‌های ارزشمند می‌گذرد، تلخ است و غمبار.
برای تهیه گزارش از بناهای تاریخی گمنام شهر اصفهان به کنار مناره «ساربان» و «چهل دختران» در خیابان «کمال» می‌روم تا از آنچه بر این دو سازه آجریِ مرتفع و زیبا و البته غریب می‌گذرد بنویسم.
ولی ناباورانه ماشین‌هایی را میبینم که از چندقدمی این دو اثر نفیس ۹۰۰ ساله عبور می‌کنند و هیچ تابلویی هم برای هشدار وجود چنین آثار تاریخی یا معرفی آنها وجود ندارد.
شگفت آن‌که وقتی از یکی از اهالی محل می‌پرسم نام این مناره چیست با شک و تردید پاسخ می‌دهد: «می‌گویند چهل دختران».
به راستی اگر چنین آثاری در دیگر کشورهای فرهنگدوست وجود داشت این چنین از آنها حفاظت می‌شد؟
مناره ساربان، چهل دختران، دو مناره دارالضیافه، مناره باغ قوشخانه، مناره مسجد علی و دو مناره دردشت و راران از دیگر آثار تاریخی اصفهان است که قدمت بیشتر آنها به دوره سلجوقیان برمی‌گردد.
با این حال برخی از آنها همچون مناره «ساربان» و «چهل دختران» آن‌چنان غریبند که حتی خیلی از اصفهانیها اطلاع ندارند چنین آثار فاخری در مرکز این شهر وجود دارد؛ البته مناره « تهبرنجی» و «خواجه عَلَم» نیز از دیگر بناهای تاریخی شهر اصفهان بودند که در گذر زمان نابود شدند.
کارکرد پیشین مناره‌ها
مهدی نجار اعرابی، اصفهانشناس و مؤلف کتاب «نسخه ارم» در رابطه با کارکرد گذشته منارههای تاریخی اصفهان می‌گوید: مناره‌ها یکی از سازه‌های اصلی معماری ایرانی محسوب می‌شوند که در دوره‌های مختلف تاریخی از آنها به عنوان برج آتش یا میل رهنما برای هدایت کاروان‌‌ها به‌ویژه در شب‌ها و نشان دادن مسیر راه آنان به شهر یا به عنوان محل خبررسانی، اذان گفتن و نگهبانی استفاده می‌شد.
امروزه این میراث کهن، کارکرد گذشته خود را از دست داده ولی می‌تواند به یکی از جاذبههای گردشگری بدل شود. این سازه‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته و متأسفانه مسئولان حتی برای نصب یک تابلو برای معرفی آنها و کارکردهای پیشین آن برای آگاهی اهالی محل، عابران و گردشگران اقدام نکرده‌اند.
وی به مناره چهل دختران اشاره می‌کند و می‌افزاید: این اثر تاریخی یکی از معدود منارههای تاریخ‌دار ایران بوده که در سال۵۰۱ هجری و در دوره سلجوقیان ساخته شده ولی این بنای ارزشمند آن‌چنان مهجور مانده که نه‌تنها از آن محافظت نمی‌شود بلکه خیلی از مردم اصفهان نام آن را هم نمی‌دانند.
این اصفهانشناس می‌گوید: در ساخت مناره چهل دختران از تزیینات نفیس و منحصر به‌فرد آجرکاری استفاده شده و از شگفتی‌های آن، متمایز بودن تزئینات آجری هر قسمت این مناره با قسمت‌های دیگر بوده اما به این اثر نفیس کم‌لطفی شده، به نحوی که از چندقدمی آن ماشین و موتورسیکلت رد می‌شود و هر لحظه امکان برخورد وسایط نقلیه به آن وجود دارد.
مناره ساربان
نجار اعرابی به مناره ۹۰۰ ساله ساربان که در نزدیکی مناره چهل دختران قرار دارد اشاره می‌کند و می‌گوید: این مناره یکی از زیباترین منارههای عهد سلجوقی است که دارای تزئینات آجر و کاشی‌کاری و کتیبه‌های نفیسی بوده اما متأسفانه کوچه‌های منتهی به این مناره بر روی خودروها مسدود نشده و از چندقدمی این بنا ماشین و موتورسیکلت عبور می‌کند.
وی، به منارههای تخریب‌شده اصفهان از جمله تهبرنجی و خواجه عَلَم می پردازد و می‌افزاید: شاردن در سفرنامه خود، موقعیت مناره تهبرنجی را در محله «سید احمدیان» و در کنار مسجدی به همین نام ذکر کرده است.
مناره خواجه عَلَم نیز در ابتدای خیابان هاتف، حدود کوچه «نمکی» قرار داشت که در آذرماه سال۱۳۱۳ از میان رفت. مرحوم میر سیدعلی جناب در کتاب «آثار و ابنیه تاریخی اصفهان» می‌نویسد: «در جوباره، مناره‌ای است معروف به تهبرنجی و باقی‌‌مانده ارتفاع آن بیش از چهارده متر نیست.»
ضمانت بلندمدت برای صیانت از مناره‌ها
شهرداری اصفهان، پیش از این در تعامل با اداره کل میراث فرهنگی استان، مناره‌هایی را که از لحاظ سازه‌ای در وضعیت بحرانی قرار داشته‌اند، مرمت و رفع خطر کرده اما امسال علاوه بر حفاظت فیزیکی و مرمت آنان، موضوع حفاظت اجتماعی را نیز در دستور کار خود قرار داده است تا بتواند با کمک مردم از این بناها صیانت کند.
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان درباره این موضوع می‌گوید: در گذشته مناره‌ها به دلیل کارکردشان بیشتر مورد توجه مردم و به ویژه جامعه پیرامونی قرار داشتند ولی متأسفانه امروز خیلی از این سازه‌ها حتی کارکرد گردشگری هم ندارند و به همین دلیل، ارزش و اهمیت آنها برای اهالی محل کمرنگ شده است.
بنابراین سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان از امسال، طرح حفاظت اجتماعی در پیرامون مناره‌ها را در دستور کار خود قرار داده و این طرح به صورت آزمایشی در مناره تاریخی «راران» در محدوده منطقه ۱۵ شهرداری در حال انجام است.
پس از مرمت و اعمال محدودیت تردد خودروها تا شعاع چند متری آن، مزیت و ارزش‌آفرینی برای آن تعریف خواهد شد؛ به نحوی که فضای پیرامونی بنا به یک فضای شهری و قرارگاه اجتماعی بدل می‌شود تا مناره برای جامعه پیرامونی بااهمیت شود و مردم محل به چنین اثر باارزشی حساس باشند و از آن صیانت کنند.
محمدعلی ایزدخواستی با بیان این که جامعه محلی بهترین حافظان بناهای تاریخی هستند، معتقد است با اجرای طرح حفاظت اجتماعی، منارههای تاریخی کم‌کم وارد جرگه گردشگری شده و اهالی محل از مزیت اقتصادی حضور گردشگران بهرهمند می‌شوند.
وی با اشاره به این که طرح مرمت و همچنین حفاظت اجتماعی پیرامون مناره تاریخی راران تا شش ماه آینده به اتمام می‌رسد و اطراف آن به یک قرارگاه اجتماعی ارزشمند شهری بدل خواهد شد می‌گوید: در صورت موفقیت، این طرح برای دیگر منارههای فراموششده اصفهان نیز اجرا خواهد شد و این کار، حفاظت بلندمدت مناره‌ها را ضمانت می‌کند.
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان به مسأله تردد خودروها از کنار منارههای چهل دختران و ساربان اشاره می‌کند و می‌افزاید: اگر تردد خودروها در گذرهای پیرامون این آثار تاریخی از سوی کارشناسان میراث فرهنگی خطرناک اعلام شود، آمادگی داریم با دریافت مجوزهای ترافیکی، لایه‌های حفاظت فیزیکی از مناره‌ها را بیشتر کنیم اما نباید فراموش کرد که اعمال محدودیتها در بافت تاریخی، انسان را از زندگی در این محیط دور می‌کند و اگر بافتهای تاریخی از وجود انسان تهی شود، بناهای تاریخی به سرنوشت نامعلومی دچار خواهند شد.
بنابراین باید به بهترین شکل ممکن، هم زندگی در بافت تاریخی جریان داشته باشد و هم از بناهای تاریخی حفاظت شود که همه این جوانب در طرح حفاظت فیزیکی و اجتماعی در نظر گرفته شده است.
روزنامه اطلاعات
