راه حلی خردمندانه برای کم‌آبی در ایران قدیم
اسما پورزنگی‌آبادی
داد و دهش میان فرهنگ و طبیعت یکی از جذاب‌ترین پدیده‌های ایران قدیم بود. یکی از بارزترین نمونه‌های این ابتکارات را می‌توان در معماری گذشته یافت که پیوندی خردمندانه با شرایط اقلیمی و جغرافیایی برقرار می‌کرد. از آن‌جا که کم‌آبی یکی از چالش‌های همیشگی سرزمین ایران بوده، معماری همواره پاسخ‌های هوشمندانه‌ای برای سازگاری با این چالش داشته و یکی از این پاسخ‌ها که از مهم‌ترین ابداعات در این سرزمین کهن به شمار می‌رود، ساخت «آبانبارها» بوده است.
آب‌انبار مخزنی سرپوشیده است که برای ذخیره آب استفاده می‌شد. مردم برای برداشتن آب از این منبع، از پلکانی به سمت عمق زمین حرکت کرده و از پاشیر آب را برمی‌داشتند. بسیاری از پژوهشگران معتقدند بنای آجری و قیراندودشده‌ای که در کنار محوطه چغازنبیل قرار دارد، یکی از کهن‌ترین آب‌انبارهای ایران است.
آبانبارها به‌طور عمده در مناطق خشک و بیابانی ایران ساخته می‌شدند. با توجه به کمبود منابع آب در این مناطق، مردم با استفاده از دانش و مهارت خود، این سیستم‌های منحصر به‌فرد را برای جمع‌آوری و ذخیره آب به‌کار می‌گرفتند. آب‌انبار از جمله بهترین راه‌حل‌ها بود که به سادگی و با کمترین انرژی، آب را در مدت طولانی‌تری ذخیره می‌کرد. با گذشت زمان و تغییر شهرها و لوله‌کشی آب، این سازه از مدار بهره‌برداری خارج شد.به جز آب‌انبارهای یزد که پیش از دوران صفوی ساخته شده‌اند، بیشتر آب‌انبارهای پابرجای ایران در عصر صفوی و بعد از آن احداث شده‌اند. آبانبارها یا در محله‌های شهری یا در مسیر جاده‌های کاروان‌رو و یا به صورت حوض‌های سرپوشیده و نسبتا کوچکی در درون بستر سنگی قلعه‌ها ساخته می‌شدند. آب‌انبارهای بیابانی و خصوصی از دیگر انواع این سازه هستند. آب‌انبار سیداسماعیل تهران، حاج‌آقا علی کرمان و حاج‌کاظم قزوین از جمله نمونه‌های شهری و آب‌انبار حاجی‌حسین عطار در جاده قدیم یزد به تهران نمونه بین‌راهی آن است. آب‌انبار موجود در کاروانسرای مادرشاه در ۲۰ کیلومتری شمال شاهین‌شهر، تقاطع کاشان و دلیجان در اصفهان نمونه بیابانی آن به حساب می‌آید.
دقت و نکته‌سنجی سازندگان
دکتر پرویز ورجاوند، باستان‌شناس و پژوهشگر در مقاله‌ای درباره آب‌انبار می‌نویسد: نقش آبانبارها در بافت شهرهای حاشیه کویر و منطقه‌های کم‌آب ایران در دوران بعد از اسلام چنان چشمگیر است که در بسیاری از آبادی‌ها و شهرک‌ها و محله‌های مختلف شهرهای بزرگ چون یزد، آبانبارها، قلب منطقه را تشکیل می‌دهند و در بسیاری از محل‌ها بزرگ‌ترین و چشمگیرترین واحد معماری به‌شمار می‌روند، تا جایی که دیگر بناهای همگانی محل را زیر نفوذ خود قرار داده‌اند.
فن ساختمان و شیوه بنّایی در ساختمان آبانبارها دارای اعتبار خاصی است، زیرا سازندگان این واحدها با دقت و نکته‌سنجی بسیار به نکات عمده‌ای چون میزان فشار آب بر کف و سطح‌های جانبی، مسأله اندود داخل انبار، تهویه، تصفیه، جلوگیری از آلودگی آب و بسیاری دیگر از مسائل، توجه کامل داشته‌اند.
هنر تزئینی نمای خارجی این آبانبارها، به خصوص سردر ورودی آنها و بالاخره در برخی موارد انتخاب شعرهای جالب برای کتبیه بالای سردر، همه و همه معرف آن است که این آثار معماری با بسیاری از ویژگی‌ها، روحیه و خصوصیات زندگی ساکنان پیرامونش در ارتباط نزدیک و محکم بوده است.
مخزن نگهداری آب
محمد بَرشان، پژوهشگر آب و آبیاری و مدیر مرکز قنات استان کرمان در گفتگو با اطلاعات با بیان این که آب‌انبار، محلی برای نگهداری و ذخیره آب شرب بوده است، می‌گوید: بقایایی از آب‌انبار را در تمدن‌های گذشته از جمله هلیل و شوش و میان‌رودان و سند و چین هم می‌بینیم اما در ایران قدمت بیشتری دارد.
او با یادآوری این که ساختار آب‌انبار بسته به شرایط اقلیمی و آب و هوایی هر منطقه متفاوت بوده است، ادامه می‌دهد: آب‌انبار اجزای گوناگونی از جمله راه‌پله، مخزن، پاشیر، سردر و گنبد مخروطی شکل دارد و در بسیاری از موارد بادگیرهایی هم برای خنک کردن در بالای آن تعبیه می‌شد.
در مناطق کویری، تأمین آبِ آبانبارها از قنات‌ها، رودخانه‌ها و روان‌آب‌ها بوده است. در مناطقی که بارندگی کمتر بوده روان‌آب‌ها را به سمت آبانبارها هدایت می‌کردند.
آب‌انبارهای عمیق
در گذشته، این سازه‌ها از سنگ و ساروج ساخته می‌شد اما از دوران سلجوقیان به بعد، آجر به‌عنوان یکی از مصالح اصلی ساخت آب‌انبار مورد استفاده قرار گرفت و از آن پس بود که آجر آب‌انباری وارد فرآیند ساخت شد. برشان با اشاره به این مطلب می‌افزاید: این آجر نازک‌تر از دیگر آجرها و در برخی موارد طول و عرض آن نیز متفاوت از دیگر انواع آجرها بوده است.
ساختار آب‌انبار طوری بوده که در برخی موارد پلکان رفت‌وبرگشت داشته است. در بیشتر موارد تا ۵۰ متر در داخل زمین کندوکاو کرده و آب‌انبار ساخته‌اند. نمونۀعینی عمیق‌ترین آب‌انبار در استان کرمان، آب‌انبار حاج محمدتقی در شهداد است. آبانبارها نزدیک محلات، مساجد و پادگان‌های نظامی ساخته می‌شد.
مدیریت آب
آیا آبانبارها به گونه‌ای بوده که در زمستان و پاییز آب در آن ذخیره می‌شده تا در گرمای بهار و تابستان از آن استفاده شود؟ برشان چنین پاسخ می‌دهد: خیر. آبانبارها منابع تأمین آب کاملا مشخصی داشتند و تأمین آبشان فصلی نبوده، چرا که ممکن بود گاهی به هر دلیلی مجبور به تخلیه کامل آب آنها بشوند. در این صورت، اگر منبعی پیش‌بینی نمی‌شد، مردم با مشکل مواجه می‌شدند.
در بسیاری از موارد، از قنات به آب‌انبار کانال‌کشی می‌شد یا بخشی از قنات وقف آب‌انبار می‌شد، مثلا آب آب‌انبار حوض مَلِک که در یکی از محلات اعیان‌نشین کرمان بوده، به وسیله جوی آبی از بندی در شرق شهر به‌نام بند مملکت تأمین می‌شده است. این آب اگر هم وارد آب‌انبار نمی‌شد باید از کنار آن عبور می‌کرد.
مدیریت تقسیم آب و استفاده بهینه از آب، بزرگ‌ترین درسی است که با مشاهده آب‌انبار می‌توان از گذشتگان آموخت. آبانبارها به ما می‌گویند که پیشینیان مدیریت آب را به خوبی انجام می‌دادند.
آبانبارها را بیشتر کسانی می‌ساختند که تمکن مالی داشتند و بیشتر هم وقف می‌شده است.
دور از آلودگی
آب وقتی مدت طولانی بماند می‌گندد. ساختار آب‌انبار چگونه مانع از آلودگی آب می‌شد؟ برشان در پاسخ اظهار می‌کند: آبانبارها با نرمه‌ای از آهک ضدعفونی می‌شد و در بهار، برگ‌های برخی از درختان کویری که ماندگاری بیشتری داشته مثل روناس یا گل‌های معطر را داخل این آب می‌ریختند تا دچار عفونت نشود و در منابع تاریخی، ما حتی یک مورد هم نخوانده‌ایم که آب‌انبار باعث مرگ کسی شده باشد. نظافت آب حساب‌شده بوده و مسئولان آن، کارآزموده‌ترین افراد بودند.
برخلاف قنات‌ها که همچنان مورداستفاده است، آبانبارها امروزه دیگر کارآیی ندارند. برشان با بیان این مطلب می‌افزاید: ساختارهای شهری تغییر کرده و آبانبارها تنها به‌عنوان آثاری تاریخی و میراثی، مورد توجه هستند. در برخی از شهرها، آبانبارها به‌عنوان اماکنی از جمله رستوران و سفره‌خانه در چرخه گردشگری مورد استفاده‌اند.
انتظاری که وجود دارد این است که با تغییر کاربری آبانبارها اجازه ندهیم ویران و فراموش شوند. کاربری‌های گوناگونی مثل موزه یا نمایشگاه می‌توان برای آنها تعریف کرد.
برشان در پاسخ به این موضوع که این بناها تهویه مناسبی ندارند که بتوان چنین استفاده‌هایی از آنها کرد، می‌گوید: الان این وضعیت را پیدا کرده‌اند، چون در معماری آبانبارها و پیرامونشان دستکاری شده است. در زمان ساخت این‌طور نبوده و اصلی‌ترین عامل نگهداری آب در این مخازن، تهویه مطبوع بوده است. در آب‌انبار حوض ملک در شهر کرمان قبلا بادگیری وجود داشته که الان نیست.
روزنامه اطلاعات
