بیژن علی آبادی
مقدمه
هر ساله عده ای از مسلمانان ایرانی و سایر کشورها به مکه جهت انجام فریضه های مذهبی میروند و در این راستایا قبل ازعزیمت به مکه و یا بعد از عزیمت به مکه به مدینه برای زیارت پیامبر به مسجد پیامبر به مدینه مشرف می شوند و در مدینه ضمن زیارت مسجد پیامبر از سایر قبور متبرکه در مدینه موجود است زیارت می نمایند .
جهت زیارت مسجد پیامبر بدون آن که از بنای مسجد به طور کامل دیدن نمایند از مسجد خارج می شوند که در این راستا نگارنده را برآن داشت که در مورد فضاها و معماری مسجد النبی مطالعاتی انجام داده که آن را این مقاله آن را به رشته تحریر در می اورد . مطالب برگرفته و برداشت آزاد از مقاله ای در مورد معماری مسجد پیامبر که در نشریه پیام ساختمان شماره ۱۲۵ سال هشتم مورخ ۱/ ۱۰/۱۳۹۰ به چاپ رسید می باشد و یقین دارد که اگر این مقاله مطالعه شود آگاهی از فضا و معماری مسجد پیامبر برای خواننده ملموس خواهد بود .
معماری مسجد پیامبر :
شکل و ظاهر و مساحت مسجد النبی به عنوان نخستین مسجد مسلمانان که در زمانی پیامبر ( ص ) آن را با دستان خود بنا کرده بودند و در طول تاریخ دچار تغییر و تحولات زیادی شده و در نهایت امروز مسجدی را به عنوان مسجد النبی می شناسیم که دارای ظاهری بسیار زیبا و معماری غنی اسلامی است که هفت باب اصلی و در مجموع ۸۱ ورودی دارد .
قبه الخضراء
در سال ۸۹۲ هجری قمری تعمیراتی در گنبد بزرگ حرم نبوی انجام گرفته بود ولی دوباره در دوره ملک محمود خان تجدید بنا شد .
شکافهایی درقسمت بالایی آن پیداشده بودکه قسمتهای بالاراخراب کرده ودوباره ساختنددرنهایت استحکام ودرنهایت ادب واحترام بی آنکه ضربه شدیدولرزش ایجادکنندواین تعمیرات با نصب تخته هایی در حد فاصل دوگنبدزیری وبالایی برای جلوگیری برای جلوگیری از ریزش ها برحجره و حرم پایان یافت و سپس در سال ۱۲۵۳ هجری قمری گنبد مطهررا برنگ سبز رنگ آمیزی کردند وجاهایی از مسجد را نیز مرمت نمودند .
پیشتر رنگ فبه شریف کبود و به رنگ لوح های مسی روی آن بود پیش از این آن را گنبد سفید – گنبد کبود یا گنبد بزرگ می نامیدند و اکنون به گنبد سبز ( قبه اخضرا ) معروف است .
شرح مختصری از بنای مسچد پیامبر :
طبقه همکف
طبقه همکف ۲۷ فضای روباز با ۲۷ گنبد متحرک کشویی دارد و ابعاد هر یک از این فضاها ۱۸*۱۸ متر است و به گونه ای مناسب در اطراف طرح گسترده است و این فضا ها هوا و نور طبیعی را را به بخش های مختلف مسجد می رسانند و حس پیوند با آسمان را در نماز گزاران زنده می کنند و این فرصت را برای آنان فراهم می سازند که با چشمانی گشوده به آسمان خدای خود را بخوانند .
برنامه جدید طراحی توسعه حرم شریف نبوی بر پایه الهام از سنت های پایدار معماری اسلامی شکل گرفته و برآن است تا از یک سو نیازهای باز سازی را براورده سازد و از سوی دیگر فناوری نوین را برای اجرای بهترین نقشه ی مورد نظر به کار گیرد .
بعنوان مثال طراحی چادر های صحن مسجد با همین نگرش انجام گرفته / به گونه ای که توانسته است میان اندیشه سنتی استفاده از پارچه های نازک برای پوشش سقف و حفظ روشنایی مسجد حتی در صورت باز بودن چادر ها را ایجاد ارتباط کند . این چادر های تا شو اینک در جهان بی همتا است .
ویژگی چادر ها
دوازده دستگاه ازچادرهای یاد شده در دو صحن مسجد بر پا شده است در هر صحن شش چادر که چادر ها در حالت گشوده ۱۴ متر ارتفاع دارند که با بلندی دیوار مسجد برابر است و با ابعاد صحن های مسجد کاملا” هماهنگ و در لا به لای هر چادر رشته سیم هایی فلزی و انعطاف پذیر تعبیه شده است .
پایه هر چادر ستونی است پوشیده از مرمر سفید و با سیستمی خودکار که چادر ها را باز و بسته می کند .
هر چادر مساحتی به اندازه ۱۷*۱۸ متر را می پوشاند و میان چادر ها حدود ۲۴ سانتی متر فاصله است و هر یک ده تن وزن دارد .
در فصل تابستان به هنگام روز پوشش سفید رنگ این چادر گشوده می شود تا تمام صحن مسجد را زیر سایه خود گیرد و این پوشش در شب ها جمع می شود و هوای مطبوع شامگاهی جریان می یابد .
در فصل زمستان روز هنگام چادر ها بسته است تا خورشید بر صحن بتابد و فضای آن را گرما بخشد و شامگاهان باز می شود که سرمای شدید به درون مسجد مسجد راه نیابد .
باز و بسته بودن چادرها با موقعیت آفتاب و گرمای هوا و سرعت باد و موقعیت ابرها ارتباط تنگاتنگ دارد و این امر با دستگاه های پیشرفته کنترل می شود .
گنبدهای متحرک
این گنبدها کاملا” هماهنگ با نقشه ۲۷ صحن توسعه جدید طراحی شده است و کاربرد آن پوشش دادن به صحن ها در حالات مختلف جوی وتنظیم هوای داخل مسجد است .
درتابستان باتابش نخستین پرتوخورشیدگنبدهابه آرامی حرکت میکنندوصحن مسجد راکاملا” می پوشانند و سایه ای دل نشین فراهم سازندودستگاههای تهویه رادراجرای وظیفه خودیاری میدهند وبا فرارسیدن شب گنبدهابجای خودبرمیگردندوسقف رابرای خارج شدن فضای گرم داخل بسوی آسمان سرد شب می گشاید .
طراحی این گنبدها به گونه ای انجام گرفته است که با طراحی دیگر بخش ها هم نواخت باشد از این رو گنبدها هایی هماهنگ با گنبد سبز مسجد والبته کوتاه تر از آن طراحی شده است .
قطر انحنای هر گنبد ۰۲/۸ متر است و در طراحی نرم افزارکامپیوتری سه بعدی اتو کد (Auto Cad ) که با معادلات پیچیده ریاضی عناصر و ابعاد داخلی و خارجی بنا را تعیین می کند بهره گیری شده است و استفاده از این برنامه در اجرا موجب پدید آمدن سازه هایی کاملا” سنجیده شده است .
هر گنبد از داخل و خارج پوششی آراسته دارد و در عین استحکام از وزنی اندک برخوردار است و پوشش درونی گنبد چوب آمبخته به نوعی چسب است و نمای بیرون آن از چوب خالص و بر فراز هر گنبد هلالی برنزی می درخشد که با طلای ۲۳ قیراط روکش شده است .
ریلهایی که گنبدهابصورت کشویی روی آنها حرکت میکنند دارای لبه هایی ایی از سنگ مصنوعی محلی میباشد که تا با نمای ایوان های پیرامون مسجد هماهنگ باشد .
پوشش مناره ها
مناره یکی ازنشانه اولیه واصلی هر مسجد بوده وبسان عنصر بنیادین درمسجد سازی بشمار می رفته است .
درتوسعه جدیدمسجدنبوی نیزبابهره گیری از این عنصر شش مناره جدید به بلندای ۱۰۴ متر بر پا شده و چونان نمادی زیبا برای مسجد در آمده است و بخش های پایینی هر مناره تا ارتفاع سه متر با قطعات سنگ گرانیت محلی معروف به رزیزه پوشیده شده وبالاتر از آن قطعات گرانیت محلی بانام بکری است که رنگ سوخته داردوبخشهای بالای آن ازگرانیت صنعتی است وبالای هرمناره هلالی ازجنس مس و آراسته به آب طلا با پنج متر ارتفاع جلوه میکند .
ستون ها / رواق ها / طاق ها
دربخش توسعه یافته مسجد۲۱۰۴ ستون برپااست و برفراز ستونهاطاقهایی قراردارد که فضای نماز را می پوشاند و همه با سنگ مرمر ایتالیایی سفید نماسازی شده است .
سرستونها از مس صیقل یافته اعلا است که بایک هشت ضلعی به ستون ها ارتباط می یابد وسرستون ها از چهار طرف با نگاره هایی از گل وبوته آرایش یافته وبلندگوها به گونه ای نا دیدنی در میان آن نصب شده است و بالاتراز آن مستطیل سنگی است که در هرطرف آن سه ستاره دیده میشود .
سقف شبستانهاکه طاقهارابهم پیوند میدهد به ۹ مربع تقسیم شده که با پوششی از سنگ ضخیم صنعتی و با استفاده از تصویرستاره هشتپر به صورت یکنواخت آرایش یافته است و افزون برستون های داخل مسجد ایوان مسقف چهار سوی بام مسجد نیز ستون هایی استوانه شکل دارد .
پنجره ها وسردر ها
بنای جدید در نمای بیرونی خود تعدادی پنجره با ابعاد ۹/۱ *۲/۴ متر دارد و بیشتر این پنجره ها از دو لنگه نور گیر تشکیل شده واز بیرون حفاظ مسی مشبکی با نقش و نگار هندسی آن را پوشانده و هر پنجره یک توری ثابت دارد و جنس پنجره ها از چوب ساج است .
در قسمت بالای نمای خارجی پنجره ها دولنگه باسنگ هایی سه گوش به رنگ آبی مزین وبه نقوش گل وبوته ومثلث های سفید وخاکستری نصب شده است .
دربالای پنجرههاسردرهایی سنگی نگارینی قرارداردکه لابه لای آن روزنه هایی باشیشه های رنگی گشوده شده است.بین پنجره ها وسردر کتبه ای است که برآن جمله ((لااله الالله ومحمد رسول الله )) هویداست .
ورودی ودرها
در پیرامون مسجد هفت ورودی بزرگ وجوددارد که هریک را ستون ها وسر در هایی است که این درها درسمت شمال وشرق وغرب تعبیه شده وهریک ورودی وخروجی جداگانه دارد.
آرایش میان درهاباجمله((محمدرسول الله ))وکتیبه زیرطاق نما با آیه ((ادخلو ها بسلام آمین )) نمایان است .
همه درهاازجنس چوب ساج با قطر ۱۵ سانتیمتر است واز بیرون روکشی از مس داردو وسط هردر دایره بزرگی است که نام مبارک حضرت محمد ( ص ) بر آن نقش بسته ودر دایره کوچکتری که درون آن است رسول الله نوشته شده است .
دیوارها- سقف ها – سنگفرش ها جنس همه سقفهاازگرانیت است وشکل غالب درهمه سقفهامربع کوچک وبزرگ است که ضلع مربع های بزرگ ۱۸ متر وضلع مربعهای کوچک۶متراست .سنگهای بکاررفته درسقف بالوحهای چوبی بشکل بوته گیاهان واشکال هندسی آمیخته شده. تصاویرگل وبوته اطراف ساختمان تاطاق نماها نیزادامه یافته وترکیبی هماهنگ رابوجود آورده است . دیوار بیرونی بطورکلی باگرانیت طبیعی پوشیده شده واندک گرانیت صنعتی درنماسازی آن بکار رفته است و برای زیبا سازی نمای ساختمان از آجر سبز ( آجر مغربی و عربی ) با روکش طلا در بالای ورودی استفاده شده و در جهار چوب ها نیز کاشی های طلا کاری شده به چشم می خورد
