اکوتوریسم چگونه «طبیعت در حال مرگ» را نجات میدهد؟
فاطمه باباخانی
اکوتوریسم این توان را دارد که ابزاری برای حفاظت از عرصه‌‌‌های طبیعی و به‌تبع آن تالابها باشد. وضعیت نامناسب تالابهای ایران و پتانسیل‌‌‌های مغفول مانده در حوزه پرندهنگری سبب شد در اولین همایش ملی «پارک‌‌‌های ملی و مناطق تحت حفاظت» که در پارک ملی گلستان با حضور استادان دانشگاه و کارشناسان این حوزه دوم تا چهارم خردادماه برگزار شد، بخشی از سخنرانی‌‌‌ها به این موضوع اختصاص یابد. از جمله این سخنرانی‌‌‌ها صحبت‌‌‌های دکتر صیاد شیخی ئیلانلو، دبیر مرجع ملی دانش سنتی کنوانسیون بینالمللی تنوع زیستی با عنوان «برنامهریزی توسعه گردشگری پایدار در تالابها» بود. در این سخنرانی شیخی ضمن برشمردن مولفههای تالابهای ایران، وضعیت کشورمان را با برخی کشورهای جهانی که به لحاظ اقتصادی در موقعیتی تقریبا مشابه به سر می‌‌‌برند مقایسه کرد.
به گفته شیخی بسیاری از تالابها در ایران جزئی از مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست نیستند. او با بیان این مطلب افزود: ما در ایران ۳۶ تالاب بینالمللی داریم که در ۲۵ عنوان در کنوانسیون رامسر(معاهده‌‌‌ای بینالمللی که ۱۵۲ کشور عضو را ملزم به تعیین و حفظ تالابهای با اهمیت بینالمللی و تشویق به استفاده خردمندانه از آنها می‌‌‌کند. بیش از ۱۵۰۰سایت با مساحت کل بیش از ۱۵۰ میلیون هکتار در حال حاضر در این کنوانسیون به ثبت رسیده‌اند) ثبت شده و جزو رامسرسایت‌‌‌های ما به حساب می‌آیند دبیر مرجع ملی دانش زیستی کنوانسیون بینالمللی تنوع زیستی با اشاره به اینکه مساله ما حفاظت از تالاب است و این حفاظت به واسطه قرار نداشتن این عرصه‌‌‌ها در مناطق چهارگانه محیط‌زیست بسیار دشوار است، ادامه داد: اطراف تالابها عموما روستاهایی قرار دارد که ساکنان آن برای سال‌‌‌ها از خدمات تالاب استفاده کردهاند. علاوه بر آن ما با بحران مدیریت آب در کشور مواجهیم که همین موضوع باعث تنش آبی در بسیاری از آنها شده و برخی را خشک کرده است. در این شرایط، گردشگری میتواند ابزار مناسبی باشد تا بتوانیم تالاب‌‌‌هایمان را حفظ کنیم.
شیخی گفت: ما در جهان ۴۲ گونه تالاب داریم که ۴۱ گونه آنها در ایران وجود دارد. در گردشگری ما با تنوع سلیقه مواجهیم و حضور ۴۱ گونه تالاب نشان میدهد در کشورمان می‌‌‌توانیم سلیقه‌‌‌های مختلف را پوشش دهیم که همین موضوع اهمیت زیادی دارد. علاوه بر آن ما درایران تحت تاثیر سه منطقه مهم جغرافیایی هستیم و این موضوع در حوزه پرندهنگری برای ما بسیار ارزشمند است و میتواند توریست‌‌‌های خارجی زیادی را برای سفر به کشورمان ترغیب کند. به گفته این کارشناس حوزه پرندگان، ایران در مسیر کریدورهای مهاجرتی دنیا قرار دارد. او افزود: از هشت کریدور مهم مهاجرتی دنیا، ایران تحت تاثیر سه کریدور مهم(در مسیر دریای سیاه و مدیترانه، غرب آسیا و شرق آفریقا، آسیای مرکزی) است. این موضوع سبب میشود پرندگان مهاجر زمان عبور از کشورمان برای استراحت و تغذیه در تالابهای ایران فرود بیایند که همین امر فرصت‌‌‌هایی را در حوزه گردشگری برای ما به همراه دارد.
چانه‌زنی با مدیران استانی از طریق گردشگری
شیخی این پتانسیل را منبعی برای حفاظت در مشارکت عنوان کرد و ادامه داد: ترویج ارزشهای حفاظتی، توجیه حمایت سیاسی و مالی بهتر برای مدیریت تالاب میتواند با بهره‌‌‌گیری از این پتانسیل اتفاق بیفتد. چنانچه ما از پرندهنگری درآمد قابل توجهی داشته باشیم مدیران محیط‌زیست فرصت چانه‌زنی در شوراهای استان را دارند. حفاظت صرف بدون توجه به مقوله اقتصاد، فرصت چانه‌زنی را در شورای استانی و کشوری از محیط زیست گرفته است، در حالی که اکوتوریسم و پرندهنگری میتواند این ابزار را در اختیار مدیران ما قرار دهد تا با انتفاع جامعه محلی و تزریق درآمد، حمایت‌‌‌های آنان را به دست آورند.
افزایش تاب‌‌‌آوری جامعه محلی در مقابل تعارضات حیات‌‌‌وحش از دیگر دستاوردهایی است که دبیر مرجع ملی دانش زیستی کنوانسیون بینالمللی تنوع زیستی به آن اشاره کرد و گفت: مدیران محیط زیست با تعارضات مختلفی دست به گریبان هستند اما با گردشگری و درآمدهای آن می‌توان تعارض‌‌‌ها را به شکل قابل توجهی کاهش داد. زمانی که ما رونق گردشگری را داشته باشیم، این موضوع سبب میشود راهنمایان محلی منتفع شده و صنایع‌دستی و غذاها و نوشیدنی‌های بومی نیز مورد استقبال گردشگران قرار بگیرند و شاهد توسعه همه‌جانبه در یک منطقه باشیم.
به گفته شیخی، گردشگری در عین مزایای فراوان، چالش‌‌‌هایی هم همراه خود دارد که باید در توسعه آن از سوی مدیران مدنظر قرار گیرند. او اضافه کرد: باید حواس‌‌‌مان باشد که هدف اصلی ما حفاظت است. بنابراین در توسعه گردشگری ظرفیت برد یک تالاب را لحاظ کرده و در مقابل فشارهایی که برای گردشگری بدون ضابطه وجود دارد باید مقاومت کنیم. در ایران با آلودگی صوتی و تورهای شاد مواجهیم که به عرصه‌‌‌های طبیعی آسیب می‌‌‌زنند و متولی گردشگری باید نسبت به سامان‌دهی آنها اقدام کنند. این تورها با شیوه برگزاری‌‌‌شان و در نظر نگرفتن استانداردهای رفتار با جامعه محلی باعث میشوند اعتماد جامعه بومی از بین برود که به دست آوردن دوباره آن بسیار دشوار است.
پرندهنگری بیش از شکار درآمد دارد
زمانی که از درآمد خوب پرندهنگری صحبت می‌‌‌کنیم چه عددی مدنظر است؟ این کارشناس حوزه پرندگان گفت: در مکزیک که به لحاظ کریدورهای مهاجرتی مشابه ایران است گرچه شکار پرندگان ۵۰۰ هزار دلار درآمد دارد، اما در مقابل درآمد به دست آمده از طریق پرنده نگری به ۲۴ میلیون دلار می‌‌‌رسد. یا در کره جنوبی ارزیابی‌ها نشان میدهد که تنها از چهار رامسر سایت این کشور ۲۱ میلیون نفر طی ۵ سال بازدید کردهاند. ۸۷درصد از بازدیدکنندگان هدف‌‌‌شان از انتخاب این چهار تالاب تفریح و آموزش بوده است. چنین داده‌‌‌ها و ارزیابی‌‌‌هایی بیانگر آن است که تالابها علاوه بر بحث گردشگری نقش آموزشی ویژه‌ای در کره‌جنوبی دارند. متاسفانه ما ورود گردشگران به تالابها را به دلیل عدم تعیین ظرفیت برد محدود کرده و امکان استفاده از این اکوسیستم‌های ارزشمند را به جامعه نمیدهیم و این باعث میشود جامعه حس تعلق به این اکوسیستم‌ها نداشته باشد.
او افزود: در ایران متاسفانه ما با چند چالش مواجهیم اول اینکه رامسرسایت‌‌‌های ما استانداردهای لازم را برای پرندهنگری ندارند، ظرفیت برد در آنها رعایت نمی‌‌‌شود و علاوه بر آن داده‌‌‌های مشخصی درباره تالابها نداریم. این موضوعات سبب شده درآمد مشخصی از تالاب نداشته باشیم. شیخی ادامه داد: در ایران ما گونه‌‌‌ای به اسم «فیلوش» داریم که ارزش پرندهنگری آن در زیستگاه‌های برخی از کشورها ۷۱ میلیون دلار است و البته در زمستان سه برابر بیشتر متقاضی برای دیدن آن وجود دارد، اما در ایران متاسفانه توجهی به این گونه نمی‌‌‌شود. یا گونه پری شاهرخ پشت سیاه که درآمد ۲۲۳ میلیون دلاری برای برخی از کشورها به همراه دارد. اما در ایران ما به جای استفاده از ظرفیت تالابها و پرندگان مهاجر حقابه آنها را تخصیص نمیدهیم و تالابها در زمان اصلی مهاجرت پرندگان خشک میشوند.
دبیر مرجع ملی دانش سنتی کنوانسیون بینالمللی تنوع زیستی معتقد است ما باید برای گردشگری برنامهریزی داشته و چارچوب‌‌‌ها را رعایت کنیم. او گفت: برای اینکه گردشگری تبدیل به محصول شود باید چند شاخص داشته باشیم که شامل برنامهریزی و آماده‌‌‌سازی، هدف قرار دادن مشتری، توسعه محصول، عرضه محصول به بازار میشود. چنانچه می‌خواهیم گردشگری در مناطق ما رشد پیدا کند باید مولفههای مختلف از آموزش گرفته تا کدهای رفتاری، آموزش به لیدرها و جوامع محلی و آژانس‌‌‌ها را رعایت کنیم. همه اینها باید برنامهریزی و استانداردسازی شود.
شیخی اضافه کرد: اکوتوریسم گرچه در حرف از سوی بسیاری از مدیران عنوان میشود اما نیاز به عمل دارد. اگر می‌خواهیم از شعار به عمل برسیم و حفاظت از تالاب را انجام دهیم نیاز به پول داریم و این امر با چاشنی اقتصاد قابل حل است. بنابراین اگر واقعا اقدامات عملیاتی اصولی داشته باشیم، اکوتوریسم و به ویژه پرندهنگری در تالابها ظرفیت بالایی برای تبیین ارزشهای اقتصادی اکوسیستم‌های طبیعی داشته و در کنار آن اهمیت بالایی در آموزش موضوعات محیط زیستی میتواند داشته باشد.
روزنامه دنیای اقتصاد
