از تحقیقی به قلم جلیل قصابی‌گزکوه
مناسبات تجاری مشهد و روسیه در بازه زمانی ۱۹۲۵-۱۸۹۳ متاثر از عوامل متعددی چون اعزام نیروهای متخصص سیاسی – اقتصادی، ساخت راه آهن ماوراء خزر و نزدیکی مرزی روسیه با مشهد، بازگشایی بازارهای مکاره در روسیه و فعالیت کنسول‌های روسیه در مشهد بود. به دنبال احداث راه آهن ماوراءخزر، شهرهای شمالی ایران به ویژه مشهد از نظر جغرافیایی به مرزهای روسیه نزدیک شده بودند و با استفاده از حمل‌ونقل ارزان، کالاهای روسی به مناطق شمالی ایران حمل می‌شد.
همچنین احداث راه‌های شوسه که شهرهای مرزی روسیه را به مراکز پرجمعیت ایران متصل می‌کرد، عامل موثری در توسعه بازرگانی روسیه و ایران بود. برای نمونه، روس‌ها بخش‌هایی از راه شوسه عشق‌آباد تا باج‌گیران را احداث کردند. این مساله، نفوذ تجاری روسیه در خراسان را از مسیر عشق آباد – قوچان – مشهد هموار کرد؛ به‌گونه‌ای‌که در شهرهای خراسان از حدود استرآباد تا مشهد مانند شاهرود، سبزوار، بجنورد، شیروان و قوچان آثار نفوذ روس‌ها مشاهده می‌شد. در بازار این شهرها، بیشتر اجناس روس ازجمله پارچه، قند، شکر، چینی‌آلات، فلزات، قوری، استکان، سماور، قاشق و چنگال یافت می‌شد. بازارهای مکاره از دیگر عوامل موثر در گسترش مناسبات تجاری مشهد و روسیه بود که تجار برای به نمایش گذاشتن محصولات تولیدی شهر و کشور خود در آن بازارها، حضور می یافتند.
بازار مکاره برای تجار خراسان فرصتی بود تا بتوانند مال‌التجاره خود را در آنجا عرضه و کالاهای مورد نیاز بازار مشهد را تهیه کنند. برای نمونه در ۱۷۷۲ گروهی از تجار ایرانی در بازار مکاره شرکت کردند که ۴۲نفر از آنها خراسانی بودند. تجار خراسان در این زمان پوست، فیروزه و فرش به بازار مکاره عرضه می‌کردند و از بازار مکاره مس، آهن، چیت، کتان، آینه، گلابتون، اسباب آهنی، بلورجات، نیل، انواعِ کاغذ، ساعت طلا و نقره، ماهوت، خزِ سنجاب و اسباب خرازی می‌خریدند.
تا سال۱۹۰۱م تجارت ایران و روسیه بیشتر در بازار مکاره نیژنی نوگورود تمرکز داشت. بازرگانان ایرانی مواد خام در آنجا می فروختند و مقادیری امتعه روسی برای فروش در ایالت‌های مازندران، خراسان، گیلان و آذربایجان خریداری می‌کردند. همچنین برخی از تجار مشهد در ژوئیه۱۹۲۲ اجناسی از قبیل پوست و خشکبار (آلبالو خشک) به بازار مکاره حمل کردند. روس‌ها برای حضور پررنگ تجار مشهد در بازارهای مکاره در سال‌های پایانی حکومت قاجار، در برخی از مطبوعات تبلیغ می‌کردند.
خرید و فروش آزادِ مال التجاره و معافیت مالیاتی از وعده‌های تبلیغاتی آنها در مطبوعات مشهد بود. از دیگر عوامل موثر بر گسترش مناسبات تجاری روسیه در مشهد فعالیت تجاری برخی از کنسول‌های روسیه بود. کنسول‌ها، اطلاعات بازرگانی، از قبیل بازاریابی، قیمت‌ها، کرایه بار، احتیاجات مردم و ماهیت رقابت با همتایانِ رقیب را درنظر می گرفتند. دولت روسیه که بر اساس ماده دهم معاهده ترکمانچای حق تعیین کنسول، نمایندگان و حامیان تجاری را در هر جا که مصلحت بازرگانی دولت اقتضا می‌کرد، به‌دست آورده بود. از سال ۱۸۸۹م سرکنسولِ روسیه را در مشهد انتخاب کرد. حکیم اف و آپرسُف از سرکنسول‌های روسیه در مشهد بودند که برای توسعه تجارت روسیه در مشهد تلاش زیادی کردند. آپرسف به‌عنوان جایگزین حکیم اف، در ۶مرداد۱۳۰۲، (۲۸ ژوئیه۱۹۲۳) وارد مشهد شد. او تا موقعی که در مشهد بود، با اختیارات فوق‌العاده‌ای که داشت، وسایل تسهیل تجارت را برای تجارت‌خانه‌های روسی فراهم کرد. آپرسُف همچنین در اردیبهشت۱۳۰۴ مجلسی در کنسولگری شوروی با حضور تجار تشکیل داد و راجع به توسعه تجارت ایران و روسیه شوروی سخنرانی کرد. در این مجلس با اکثریت آرا هفت نفر از جمله حاج غلامرضا سبزواری، حاج عبدالرحیم وهاب‌اف، خلیل‌آقا اصغراف، اسکندر محمداف، نصیر بیک‌اف، میرزامحمد بزرگ‌نیا و حاج میرزا محمود رضایُف با اکثریت آرا برای توسعه تجارت ایران و روسیه انتخاب شدند.
روزنامه دنیای اقتصاد
