متن سخنرانی استاد محمدحسین ابریشمی در جلسه رونمایی از کتاب رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری
استاد محمدحسین ابریشمی
اشاره: روز دوشنبه ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲،همایشی تخصصی توسط مرکز نشر دانشگاهی ، در محل نمایشگاه کتاب ( مصلی امام خمینی ، رواق غربی ، سرای علمی و فرهنگی دانشگاهی )از ساعت ۱۶ تا ۳۰ر ۱۷بر گزار شد . سخنرانی های این همایش به معرفی و رونمایی کتاب به راستی کم نظیر رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری ،اثر پژو هشگر توانا استاد محمد حسن ابریشمی ، اختصاص یافته بود .در این همایش که جمعی از اساتید و پژوهشگران و دانش پژوهان رشته های مختلف علوم و کشاورزی و تاریخ حضور داشتند . ابتدا دکتر فردین منصوری، معاون پژوهشی ،مرکز نشردانشگاهی، با عرض خیر مقدم به اساتید ارجمند و حضار محترم خانم ها و آقایان ، و باسپاس از تلاش های خستگی ناپذیراستاد ابریشمی در پژوهش های پر دامنه و عمیق ایشان ودر باب تالیف مباحثی از تاریخ کشاورزی ایران ، که مرکز نشر دانشگاهی افتخار چاپ و انتشارکتاب پسته، ایران شناخت تاریخی در سال ۱۳۷۳و کتاب رستنی ها و
پدیده های نباتی در تاریخ طبری ( کتاب حاضر )راداشته است . اولی کتاب گزیده سال گردید ،و دومی کتاب گزیده قابل تقدیر سال ۱۴۰۱ شده است . در زیر متن سخنرانی دانشمند محترم مولف کتاب درباره مورخ بزرگ کهن ایران را برگزیده ایم و امید که مفید افتد.
******
به یاد و نام شادروان ایرج افشار که چیز ها از ایشان آموختم ، این کتاب را به تمامی دوستان و دوستداران و فرزندان و خوانندگان آثار آن دانشمند گرانقدر در سراسر ایران و جهان تقدیم می دارم .
باری ،سخنانم درباره طبری ( محمد بن جریر ، اهل آمل طبرستان ، وفات ۳۱۰ هجری قمری ) است، مورخ و مفسر نامدار ایران و جهان اسلام ،که آثار گرانبهای بر جای مانده وی می تواند در تدوین و تالیف تاریخ علوم و فنون مختلف ، چون تاریخ علم ، تاریخ نجوم ، تاریخ پزشکی ، تاریخ هنر، تاریخ معماری و نیز تاریخ دین و فلسفه و نیز ادبیات و مخصوصا ” تاریخ کشاورزی به کار آید.دانشمندان و پژوهشگران غربی در تالیف تاریخ علوم و فنون مختلف ایران پیش قدم بوده اند ، از آن جمله آثاری در باب تاریخ ایران و رشته های مختلف تاریخ علوم و فنون ، ادبیات ، هنر ، معماری ، نجوم ، پزشکی ، فلسفه و دین ایران آثاری منشر کرده و کمتر از آثار طبری بهره گرفته اند . با این همه نویسندگان و ایرانشناسان و مورخان طی دو قرن گذشته در باب تاریخ کشاورزی ایران ،نسبت به سایر مقولات تاریخ ایران،کمتر مطلبی نوشته اند .بهمین دلیل ناشناخته ها در باب تاریخ کشاورزی ایران زیاد،و گفتنی فراوان است .علت نپرداختن به این حوزه ،دردرجه نخست، پراکندگی و نیزمختصر بودن اطلاعات مکتوب در باب موضوعات و مباحث تاریخ کشاورزی ایران ،مندرج در معدودالواح و سنگ نگاره ها ،اندک نوشته های باستانی، وهمچنین آثار و نوشته های بعد از اسلام ، پراکنده در لابه لای سطور هزاران کتاب و رساله کهن فارسی و عربی وغیر آن،از دیر باز تا پایان عصر قاجار( آغاز قرن حاضر ۱۴۰۰ ش و ۱۹۲۱ م )است ، براین مستندات باید شواهد و آثاری چون درختان تناور کهن با عمر چندصد و گاه بیش از دو تا سه هزار سال ،و نیز نام مواضع و آبادیهای برگرفته از اسامی ” رستنی ها “و ” مزروعات” و ” پدیده های نباتی “و منابع آب و آبیاری ” را افزود.
از دلایل دیگر در دسترس نبودن منابع خطی عربی و فارسی دوران های گذشته ،و نیز نسخ چاپی بسیار محدودو اکثرا”پر غلطی است که در عصر قاجار در هندو عثمانی و ایران و نیز انگلستان و آلمان و فرانسه در تیراژی اندک انتشار یافته . دلیل دیگر دشورای فهم مطالب و نوشته های ادوارگذشته است و ،سخت تر از آن یافتن اسامی رستنیها و پدیده های نباتی ، مزروعات ، و نیز موضوعات و مباحث مربوطه به امور فلاحت و تاریخ کشاورزی در این گونه منابع بوده است .حتی برخی از دانشمندان و ادیبان و نویسندگان و پژوهشگران ایرانی و خارجی در زمینه تاریخ یا فرهنگ و تمدن که از بعضی مطالب متون کهن خطی و منابع چاپی قدیم بهره گرفته یا به تصحیح و انتشارنسخ خطی پرداخته اند، در نقل صحیح اسامی
رستنی ها و پدیده های نباتی و نیز برخی اصطلاحات مربوطه به امور فلاحت ،یادرک درست مفاهیم آنها دچار اشتباهاتی ، گاه فاحش شده اند .این گونه اشتباهات ناشی از عدم آشنایی آنان به امور کشت و کار و شناخت درست از
کشتنی ها و رستنی ها و پدیده های نباتی ،و نیز اسامی و واژگان و اصطلاحات مربوطه و منسوب به آنها طی ادوار گذشته بوده است .از این گونه اشتباهات در ترجمه فارسی از متن عربی نوشته های طبری، و همچنین در تصحیح این آثارچون : تارخ طبری و تاریخنامه طبری معروف به تاریخ بلعمی ، و نیز تفسیر طبری وارد شده است . این هیچمدان در برخی از مباحث کتاب حاضر به نقل و نقد و تحلیل این موارد نیز پرداخته است .
مطالب تاریخ طبری در بردارنده وقایع تاریخی از آغاز آفرینش تا سال ۳۰۲ هجری قمری است . طبری در شرح این وقایع به مناسبت هایی از برخی درختان ، میوه ها ، گل ها و بطور کلی رستنی ها و “پدیده های گیاهی ” ذکری به میان آورده است . صاحب این قلم نیز طی سالیان دراز به منظور تالیف تاریخ کشاورزی از جمله با مطالعه تاریخ و دیگر آثار طبری در نوشته ها و تالیف پژو هشی خود از جمله پسته ایران و زعفران ایران و ابریشم ایران و نیز مقالات تحقیقی خویش، با مراجعات مکرربهره های فراوان گرفته است .افزون بر این در ضمن مطالعه، تاریخ طبری ودیگر آثار وی ، یاد داشت های انبوهی در باره رستنی ها فراهم آورده و پس از از آن سال هایی به تدوین مطالب و تالیف کتاب حاضر مشغول بوده است طبقه بندی مباحث و موضوعات این کتاب ، حتی المقدور بر حسب تقدم تاریخی ، در دوبخش عمده آمده است ، با این عناوین ” گفتار اول : از آغاز تا اسلام “که در ۱۰۵ مبحث تدوین شده و نخستین مبحث به روایاتی در باب ” آفرینش زمین ، آب ، خاک ، درخت ….)اختصاص یافته است ،و “گفتار دوم : بعد از اسلام تا پایان ۳۰۲ هجری “که شامل ۸۸مبحث است ودر نخستین مبحث آن از چگونگی دستیابی به ” چوب های سقف خانه خدا ” سخن رفته ،ودر آخرین مبحث شرح ” بستان ابن عامر، بارش بی سابقه برف ، امراض و آفات در بغداد”آمده است . در این میان ،مباحثی خاص در مورد برخی رستنی ها و مزروعات قابل نقل و بررسی جداگانه است که در عین حال از نظر تاریخی با هردو گفتار ارتباط دارد. این مباحث را تفکیک کرده وذیل عنوان ” گفتار سوم :قبل و بعد از اسلام تا پایان قرن سوم هجری ” شامل ۶ مبحث آورده است . مجموع این گفتار ها تالیفی پژوهشی با عنوان رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری را در وجه کتاب حاضر
( با بیش از ۸۳۰ صفحه )شکل داده است .
صاحب این قلم در مواردی که در متن تاریخ طبری ( ترجمه مرحوم ابوالقاسم پاینده )ابهاماتی وجود داشته یاد خود گرفتار تردید بوده ، به منظور رفع ابهام بارها مصدع استاد ارجمند ، دوست بزرگوار جناب دکتر محمودمهدوی دامغانی شده است و طی تماس تلفنی با مشهد ،در خواست رجوع ایشان به متن عربی نوشته طبری را کرده و ساعتی بعد به مرحمت ایشان رفع ابهام شده است .افزون بر این از دوست گرامی و همشهری فرهیخته ام ، علی اکبر علی اکبری بایگی ” و همچنین رفیق شفیق و همسایه فاضل عربی دانم ، رئوف معیر ، سپاسگزاراست که با مطالعه دقیق کتاب در رفع اشتباهات به مخلص یاری رسانده اند کار حروف نگاری و
صفحه آرایی کتاب برعهده خانم فاطمه نظری بوده است که تحریر ماشینی پیش نویس های متعدد کتاب حاضر ، شامل هزاران برگ دستنوشته های منضم به اوراق اصلاحی فراوان اینجانب طی چهار سال با دقت و حوصله انجام داده است، کار ویرایش تخصصی و مقابله پر زحمت و وقت گیر مطالب با بیش از ده هزار صفحه آثار طبری ودیگر متون را خانم هایده عبدالحسین زاده با دقت و نظم تمام به انجام رسانده است که مایه بسی امتنان مولف است،وبه زحمات این عزیزان ارج می نهد . همچنین از مدیران محترم مرکز نشردانشگاهی جنابان دکتر حسین ابراهیم آبادی و دکتر عبدالامیر نبوی قلبا” سپاسگزار است که تسهیلات چاپ و انتشار این اثر پژوهشی را فراهم آوردند .
جا دارد شرحی مختصر از زندگی و آثار و نیز سختی ها و حوادث پر فراز و نشیب در عین حال پر ثمرطبری ، آن دانشمند بسیار دان ، نابغه پرکار، که آوازه و شهرت نام ونشان و آثاروی همواره جهانی و جاودان خواهد بود ، نقل کنم :
در باره آثار و نیز دوران زندگانی طبری مطالب فراوانی موجود است یا قوت حموی مطالبی از نوشته ها وگفته های معاصران و نزدیکان طبری نقل کرده است در این مطالب از حافظه خارق العاده و هوش سرشار و احاطه طبری بر
دانش های مختلف ،و نیز اخلاق و روحیات و رفتار های اجتماعی بسیار نیک و پسندیده این نابغه بزرگ دنیای اسلام با تمجید یاد شده است . طبری با مناعت طبعی که داشت از پذیرفتن هدایای خلیفگان و وزیران عذر خواه بود و مخارج سالانه گذران رندگی خود را از در آمد ملکی که در آمل طبرستان داشت تامین می کرد وی قرآن را در هفت سالگی حفظ نموده است ودر هشت سالگی به نماز جماعت می رفته ودر ۹ سالگی به نوشتن احادیث پرداخته است طبری هرگز سخن نا بجا نمی گفت و به خدا قسم نمی خورد . از خوردن ” دنبه “پر هیز می کرد و “گوشت قرمز ” می خورد و آن را با ” مویز ” می پخت . می گفت ” چربی ” برای معده ضرر دارد همچنان که از “کنجد ” و” شهد ” هم پر هیز می نمود و معتقد بودکه ” خرما ” هم معده را زیان می رساند و هم چشم را ضعیف می کند و هم دندانها را فاسد .
طبری در سفرهای دور و درازی از آمل طبرستان به ری و چندی بعد به بغدادو پس از مدتی به سر زمین شام واز آنجا به فسطا طو قاهره در مصر رفته و چندی بعد به بغداد باز گشته ودر آنجا اقا مت گزیده است .همین مسافرتها ، و سختی های فراوانی که طبری در طول عمرش در راه رسیدن به اهداف متعا لی خود به جان خریده ،شخصیت والای اورا ساخته است . چرا که انسانهای سختی کشیده آزموده تر و کار آمد تر ند ، و فولاد که آب داده تر و برنده تر است در نتیجه به کوره رفتن های مکرر . پتک خوردن های پیاپی است که به شکل تیغ در
می آید و گر نه همان قطعه “آهن “و یا “حلبی ” ساده است .الماس نیز هما ” کربن “یا زغال سنگ بوده که تحت فشارهای فوق العاده سنگین در استمرار زمانی میلیون ها سال به آن گوهر گرانبها بدل شده ،همچنان که ” یاقوت “نیز در نتیجه همان فشارهای مستمر در طول زمان بر ” کوارتز “به وجودآمده است .
همشهری فرهیخته و بزرگوار ما ، شادروان دکتر علی اکبر شهابی( استاد دانشگاه تهران و دانشگاه فردوسی مشهد ، وفات ۱۳۶۷ فرزند مرحوم شیخ عبداالسلام سلامی ، از علما و بزرگان نامدار تربت حیدریه )حاصل پژوهش های خودرا در باره طبری را در کتابی با عنوان احوال و آثار محمد بن جریر طبری آورده که توسط دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۳ چاپ و منتشر شده است .
مر حوم ملک الشعرای بهار ، وفات اول اردیبهشت ۱۳۳۰نیز در مقدمه تاریخ بلعمی ، شرح مفصلی از احوال و آثار محمد بن جریر طبری نقل کرده و به استناد منابع مختلف ، دامنه گسترده دانش ها و فضیلت این مرد بزرگ را نمایا نده است . از جمله به چگونگی تصمیم طبری به مختصر کردن۰ تفسیر ۶۰ هزار صفحه ای در ۳ هزار صفحه پرداخته است ، و در پی آن تاریخ را همچون تفسیر مختصر کرد .
گروهی از شا گردان طبری مدت زندگانی وی را از هنگام بلوغ تا زمان مرگ وی یعنی هشتاد و شش سالگی ، حساب کردند و آنگاه اوراق تصنیفات اورا بر ایام زندگانی اش تقسیم کردند ،به هر روزی چهارده ورق ( ۲۸ صفحه ) رسید.
آرزو و ابراز امیدواری می کنم که ایرانیان با تلاش های مجدانه و تحقیقات علمی مستمر بتوانندجایگاه شایسته گذشته ایران در عرصه فرهنگ و تمدن جهانی را به دست آورند انشااله .
ضمیمه فرهنگی روزنامه اطلاعات
