نویسنده :امیر جوانبخت – عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
محقق در زمینه معماری پایدار و بهینه سازی مصرف انرژی
رییس هیات مدیره شرکت نماد طرح و هنر
به مناسبت تقدیر از نادر اردلان در مراسم
اهداء جوایز چهارمین مسابقه معماری داخلی- ۱۲/۷/۹۰
مجله معماری و ساختمان
از تئوری تا عمل
در مراسم اهدا جوایز چهارمین دوره مسابقه معماری داخلی نشسته بودم و به نادر اردلان نگاه می کردم از وی دعوت شده بود تا به پاس سالها فعالیت موفق حرفه ای مورد تقدیر قرار گیرد به یاد اولین باری افتادم که اثری از او سالها ذهن مرا به خود مشغول کرده بود .
خاطرات کودکی را با بازی های کودکانه، نقاشی و نگاه کنجکاو به ساختمان هایی که متفاوت از دیگر بناها بود مرور می کردم، یادم آمد که دانشگاه بوعلی سینا را بسیار دوست داشتم
شکل ۱
و با شوقی کودکانه به اتفاق پدر مجموعه را دیدم. ماکت ساختمان با نامی از یک شرکت فرانسوی (1)که می گفتند سازنده مجموعه است توجه مرا به خود جلب کرد، بعد به وسط چهار سوق رسیدم و زیر گنبد فوق العاده دانشگاه، بسیار متعجب بودم که چطور یک شرکت فرانسوی توانسته است ساختمان و گنبدی این چنین ایرانی و در عین حال نو طراحی نماید ،آن روزها نتوانستم جواب سوالم را پیدا کنم اطلاعات عمومی در این زمینه کم بود من فقط مهندس سیحون را می شناختم آن هم بواسطه نوشته ای که در آرامگاه بوعلی سینا دیده بودم، سالها بعد که برای تحصیل به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران رفتم شاید جزء اولین سوالاتی که پرسیدم، نام طراح دانشگاه بوعلی سینا بودم و تازه متوجه شدم که این اثر زیبا توسط نادر اردلان طراحی شده است، شخصی که توانسته روح معماری ایرانی را درک کند وآنرا در آثار جدید خود بدمد، روحی که هر هنر آشنای ایرانی و صاحب نظری قادر به درک آن است، طعم معماری ایرانی که نه تنها در این کار بلکه در مرکز مطالعات مدیریت ( دانشگاه امام صادق “ع” کنونی) وبسیاری از کارهای دیگر استاد قابل حس است.
فعالیت و آثاری که سبب ماندگاری نام نادر اردلان در تاریخ ایران گشته است و اما رمز ماندگاری در چیست و چگونه شخص می تواند خود را در زمره ماندگاران وارد کند؟
نادر اردلان از جمله افرادی است که توانسته با تلاشی مستمر و پویا و اثرگذار در طول زندگی حرفه ای خود به موءلفه های ماندگاری در حوزه معماری دست پیدا کند و با اثار ساختمانی و مکتوب جایگاهی والا را برای خود ثبت نماید. آموختن معماری در ایالات متحده امریکا به وی اصول کلاسیک معماری را شناساند و همچنین طراحی فضاها بر اساس تفکر ، یافتن ایده های نو، تفکر منطقی، مطابقت معماری با سرزمین و عوامل دیگری هستند که می توانند یک معماری ماندگار را بسازند.
وی پس از بازگشت به ایران و شروع به کار کوشید که ریشه های معماری ایران، و موءلفه های تاثیرگذار بر آن را بیابد. وی تلاش کرد بجای تقلید صرف از معماری غربی و تولید مجدد آن در ایران که حاصل تفکر سطحی نگر وغربزدگی است، به عنوان یک معمار توانا به کشف پتانسیل های این سرزمین پرداخته و همچون معماری غربی که معماری در خور آن سرزمین بوجود آورده اند و نیاز زمانه خود را بر پا ساخته اند، بر اساس ویژگی های ایران به خلق فضاهای جدید بپردازد.
وی با مطالعه در فرهنگ و اعتقادات ایرات زمین از یک سو و بهره گیری از دانش روز مجموعه های قابل تقدیری را به ایران زمین تقدیم کرد. وی در طراحی دانشگاه بو علی سینا با الهام از بازار ایرانی و محورهای متقاطع که سبب خلق چهارسوق می گردند، نظام کلی ساختمان را پی ریزی می کند، چهار سوق به مثابه قلب بازار مرکز فضایی و هندسی دانشگاه می گردد.
فضایی رفیع که می بایست ویژگی خاصی نیز داشته باشد، این ویژگی در معماری قدیم ایران با گنبد بوجود می آید، وی با طراحی گنبدی جدید اما برگرفته ازهندسه معماری ایرانی، عنصری بوجود می آورد که توگویی که معماران قدیم ایرانی عنصری دیگر به معماری ایران اضافه نموده اند.
گنبد فلزی آنچنان هماهنگ با مجموعه است که وظیفه خود را برای پوشش دادن به چهارسوق دانشگاه بخوبی به انجام می رساند.
حیاط های مرکزی عناصر دیگری هستند که از معماری پرشکوه ایرانی گرفته شده اند، حیاط های خلوت، آرام برای نورگیری و چشم انداز کلاسها .
تناسبات زیبای حیاط های مرکزی و اسکلت نمایان بنوعی هم امروزی بودن فضا را نشان می دهدو هم ارتباط نزدیک با گذشته این مرز و بوم، نوعی معماری پست مدرن اما نه با نگاهی سطحی و فرم گرایانه به گذشته بلکه دمیدن روح معماری قدیمی در بناهای جدید که سبب ایجاد هویت فرهنگی و مکانی در بنا می شود.
این تجربه در طراحی ساختمان مطالعات مدیریت ( دانشگاه امام صادق “ع” کنونی) سبب خلق فضایی جدید می شود، ایده باغ ایرانی و مدارس حوزه علمیه بطور مشترک مرکز فرهنگی زیبایی راشکل می دهد که کوشک مرکزی آن کتابخانه و سایر فضاها در پیرامون باغ ایرانی بدنه را بوجود می آوردند، حجره های زیبا برگرفته از مدارس علمیه ایرانی برای اسکان محققان شکل می گیرند، ساختمان هایی با تاسیسات و تجهیزات مدرن و امروزی ولی هماهنگ با محیط و کاملا ایرانی.
(شکل ۲)
اردلان به سبب تجربه همکاری با یان مک ها رگ که نویسنده کتاب طراحی با طبیعت است به معماری هماهنگ با طبیعت و به اصطلاح اکولوژیکی اشنایی پیدا کرد و نتیجه آن طراحی پارک پردیسان گردید، در این پروژه وی به همراه همکاران آمریکایی خود کوشیدند حوزه های اقلیمی متفاوت را در این مجموعه به تماشا بگذارند و با بهره گیری از معماری مناطق مختلف و گونه های گیاهی و جانوری، مجموعه ای بسیار زیبا را برنامه ریزی و طراحی نماید. این مجموعه مراحل اجرایی خود را مطابق طرح طی ننمود.
او در سال ۱۹۷۰ برای انتقال تجارب جهانی به ایران ، اولین کنگره بین المللی معماران را در اصفهان با کمک معماران فعال آن زمان را ه اندازی می کند و از معمارانی مانند : لویی کان – پال رودولف- باک مینستر فولر برای شرکت در این کنگره دعوت می کند . این کنگره تاثیر بسزایی در معرفی معماری غنی ایران به جهانیان و آشنایی معماران و دانشجویان ایرانی با مطرح ترین متفکرین جهان معماری بود.
اردلان به موازات کار حرفه ای خود به تدریس معماری در دانشگاه تهران و بعد از رفتن از ایران در دانشگاههای معتبر دنیا ادامه داد، وی می دانست که به تنهایی نمی تواند خود را و یافته های خود را بطور کامل اجرایی نماید، دیگر رمزماندگاری وی آموزش شاگردانی است که بتوانند همراه او و بعد از او به خلق فضاهای نوین پرداخته و راه او را ادامه داده و تفکر او را گسترش دهند. وی برای تکمیل این آموزش کتابی نوشت و توسط دانشگاه شیکاگو با نام (The sense of unity) منتشر کرد این کتاب بعدا به زبان فارسی ترجمه شد و با نام “حس وحدت” در ایران در اختیار جامعه معماری قرار گرفت .
وی در این کتاب فلسفه وحدت وجود را مورد بررسی قرار می دهد و استفاده از این فلسفه را در ترکیب اجزا معماری ایران به تفضیل شرح می دهد ، اجزایی که در عین داشتن هویت مشخص جزیی از یک کل هستند و بخوبی در جای خود قرار گرفته اند .
ترکیب عناصر متفاوت با هندسه خاص معماری ایرانی سبب ایجاد نوعی فضای هماهنگ و یکپارچه می شود که روابط منطقی و نظام یافته اجزا در جهت خلق کلیتی منسجم پیش می رود این مجموعه هماهنگ که هر جز در جای مناسب خود قرار گرفته و جایگاه آن در نظام کلی تعریف می شود و از سوی دیگر رابطه مشخصی را نیز با سایر اجزا دارد.
این رابطه و هماهنگی اجزا با کل و بالعکس در بسیاری مجموعه های صنعتی نیز وجود دارد اما وجه ممیزه این ترکیب در معماری ایرانی خلق مفاهیم متافیزیکی در آن است
بگونه ای که بخشی از عناصر نمادهای زمینی و بخشی آسمانی هستند و همین همنشینی این دو و ارتباط متقابل آنها با یکدیگر روح خاصی را در آن می دمد.
به عنوان مثال در فضای گنبد خانه با مربعی از روی زمین شروع می شود که نماد زمین و زمینیان است در مرحله بعد این مربع توسط هندسه خاص ایرانی به هشت ،دوازده و چند ضلعی تبدیل می شود و به سوی دایره میل می کند ،دایره نمادی آسمانی است و در تکامل خود به شکل گیری گنبد می انجامد .
این حرکت با کوچک شدن دوایر و ارتقا به سمت بالا همان حرکت ماندالایی است که ذرات عالم در پی آن هستند نزدیکی به مرکز و حرکت به سوی بالا ، قله گنبد که نشان از هدفی آسمانی است.
(شکل ۳)
نادر اردلان همین مفهوم وحدت وجود و هماهنگی اجزا برای یکی شدن و ایجاد یک کلیت واحد را سرلوحه کار خود قرار می دهد. (شکل ۴)
نام ماندالا را بر شرکت خود می نهد و بخشی از فعالیتش را با این شرکت پی می گیرد ، اردلان در این رابطه می گوید : “جامعه ای را تصور میکردیم که تاریخ افکار و معماری آن گسسته شده بود و باید دوباره در یک سنتز جدید گذاشته می شد در گسترش این ایده سنتز های هماهنگ سنت و تکنو لوژی هم از طریق انتشارات و هم کار ساختمانی در حال ایجاد یک همکاری خاص برای آن زمان بودیم “
وی در طراحی ساختمان گروه صنعتی بهشهر با گرفتن ایده از حیاطهای مرکزی معماری ایرانی ساختمان را حول یک حیاط مرکزی طراحی می کند ،تناسبات زیبای حیاط مرکزی و هندسه تکرار شونده اجزا ساختمان برگرفته از معماری ایرانی است .
(شکل ۵)
معماری ایرانی قرنها پیش به چنان نظمی در طراحی رسیده بود که امکان تولید صنعتی عناصر آن ایجاد شده بود ،صنعتگران در شهری دیگر پنجره ها،در ها و کاشی و سرامیک را می ساختند و در همه شهرها از آنها استفاده می شد زیرا اتاقهای سه ،پنج و هفت دری در همه جا اندازه های یکسانی داشت واین امکان را فراهم می کرد که از نوعی پیش ساختگی در ساخت بنا استفاده کرد .نادر اردلان نیز با این تفکر قطعات نمای این ساختمان را بصورت پیش ساخته طراحی و اجرا نمود.
استفاده از یک مفهوم در طراحی بنا و به خدمت گرفتن همه عناصر برای بیان ان مفهوم ویژگی دیگر کارهای اردلان است .
وی در همه کارهایش به دنبال کشف مفهومی از کاربری،سرزمین یا فرهنگ منطقه است که آنرا در پروژه متبلور نماید
ایده شعله های برآمده از زمین در پروژه برجهای هوشمند The intelligent towers-Doha –Qatar) ( مفهوم انرژی حاصل از نفت را در این ساختمان به تصویر می کشد ،فرم بنا تصویری تجریدی از این مفهوم است.
(شکل ۶)
نادر اردلان معماری پیشرو است بسیاری از ایده های وی چندین دهه از تفکرات منطقه ای فرا تر است زیرا شهر خورشیدی “مصدر “که چند سالی است در امارات توسط نورمن فاستر طراحی و اجرا شده است ، چند دهه قبل توسط اردلان با عنوان شهر “نوران” با همین تفکر در استان اصفهان طراحی شده بود ،وی در این شهر ساختمان ها را طوری طراحی کرده بود که بخوبی از انرژی خورشیدی بهره می جستند و می توانستند انرژی مورد نیاز را از طریق انرژی خورشیدی تامین کنند.
وی بدنبال نوعی شهر سازی پایدار بدور از سوختهای فسیلی است شهری هماهنگ با اقلیم منطقه و ساخته شده از مصالح طبیعی ،استفاده از باد مناسب در فصول مختلف .
ابعاد شهر به گونه ایست که بسیاری از فعالیتها با پیاده روی قابل ا نجام است و کاربریها در سطح شهر پراکنده است .
در این مجال مروری کردیم بر گوشه ای از فعالیتهای نادر اردلان این افتخار جامعه معماری ایران و امید واریم فرصتی فراهم شود تا وی دوباره پروژه ای را در ایران طراحی و اجرا نماید و بر یادگارهای ماندگار خود در ایران بیفزاید ، با ارزوی سلامتی و موفقیت روزافزون وی .
شکل ۸
۱ – شرکت فرانسوس ژرژ کاندلیس پیمانکار ساختمانی دانشگاه بوعلی بود .
منابع :
مجله معماری و ساختمان شماره ۲۴
مطالعات شخصی نگارنده در مورد آثار نادر اردلان
۲A architecture &Art no ,17-12-7
نادر اردلان –حس وحدت –ترجمه ونداد جلیلی- انتشارات موسسه علمی پژوهشی علم معمار
The sense of Unity – Chicago university press –
(شکل ۱) دانشگاه بوعلی سینا
(شکل ۲) مجله ۲a شماره ۱۲ شکل ۳۰-۲۹
(شکل ۳) گنبد دانشگاه بوعلی سینا
(شکل ۴) مجله ۲a شماره ۱۲ شکل 17
(شکل ۵) ساختمان گروه صنعتی بهشهر
(شکل ۶) مجله ۲a شماره ۷ شکل 65صفحه
(شکل ۷) مجله ۲a شماره ۱۲ شکل ۳۱-۳۲ (شکل ۸) جلد کتاب حس وحدت
