به نام خدا
سیصد و بیست و هفتمین گفتمان هنر و معماری
سیری درباغهای ایرانی مازندران
کرانه جنوبی دریای خزر در دوره شاه عباس صفوی به عنوان پایتخت تفریحی وی در مقابل پایتخت سیاسی -اصفهان- از اعتبار بیشتری برخوردار شد. در این بین باغهای بسیاری در منطقه از جمله در شهرهای آمل، بارفروش (بابل امروزی)، ساری و بهشهر احداث گشت که به عنوان تفرجگاههای شاهان صفوی مورد استفاده قرار میگرفت. اسکندر بیک، منشی شاه عباس؛ در کتاب عالمآرای عباسی در ذکر آثار خیر و احداث عمارات در مازندران میآورد: “… و در مازندران جنتنشان احداث فرحآباد جنتنهاد در کنار دریا، که رودخانه موسوم به تجینه رود از آن میان میگذرد، و پل عالی و خیابان که از آن بلده جنتنشان تا بلده ساری تخمیناً چهار فرسخ طرح انداخته سنگبست نمودهاند و عمارات عالی که در هر باغ ترتیب یافته از حیز شمار بیرون است دولتخانه و بازارگاه و حمامات و باغات فرحبخش جنتمثال در آن بلده جنتنشان طرح انداخته و الیوم شهری به آن عظمت و شوکت و ازدحام معلوم نیست که در بلاد اسلام بوده باشد و عمارت و باغات مرغوب واقعه در ساری و آمل و دریاچه و عمارات عالیه بارفروش ده و در اشرف خانهای به تکلف بزیب و زینت و باغ و چشمه و حوضخانه که در بالاخانه عمارات باغ مذکور ترتیب یافته آب را از مکان مرتفع به فنون غریبه بالا برده به حوض نقره میریزد و دیگر باغات و حمامات و عمارات دیگر در نیم فرسخی قصبه مزبور موسوم به باغات که در مکان مرتفع ترتیب یافته مشتمل بر تالارها و ایوانها و دریاچه و فوارهها و حمام و باغچه فردوسنما که از نظاره آنها دیده عقل را حیرتافزا است و از اصفهان تا قصبه اشرف در هر محله چهار فرسخی عماراتی مشتمل بر خانهای نشیمن و بیوتات و باغچهها است که اکثر حکام دارد و جمیع بیوتات مایحتاج نزول مهیا و آماده است”.
به طور خلاصه باغهای مازندران عبارت است از:
۱. فرحآباد
فرحآباد در شمال ساری و در کنار دریای خزر واقع است، جایی که رودخانه تجن به دریا میرسد. اسکندر بیک از فرحآباد با عنوان دارالسرور، یاد میکند و اضافه می‌نماید که شاه اصولاً برای سیر و شکار و گذراندن زمستان به آنجا نقل مکان می‌کرد. وی در باب بنیاد نهادن فرحآباد مینویسد: “آن مکان زینتبخش لیاقت شهریت و استعداد تربیت داشت زیرا که رودخانه موسوم به تجینهرود در وسط آن بقعه امام مثال ماصدق روضه ماء و نهرهای سلسال جریان یافته به دریا میریزد و آب دریا منظور ساکنان آن سرزمین در نظر نظارگیان بدایع آفریدگار زمان و زمین است”.
۲. باغ بحرالارم بابل
نوشتههای تاریخی حاکی از وجود یک جزیره در وسط دریاچهای بزرگ در نزدیکی شهر بابل میباشد. ویلبر میگوید: “… در نزدیکی شهر بارفروش باغی احداث شد که از حیث طرح با دیگر باغهای این دوره تفاوت داشت. بدینترتیب که در آن دریاچهای با محیط ۲/۳ کیلومتر پدید آوردند و دورتادور آن را سنگچین کردند. در این دریاچه جزیرهای مصنوعی به مساحت دو جریب تعبیه کرده بودند و ستونهای چوبی، یک پل طولانی را که از خشکی به این دریاچه کشیده شده بود را برپا نگاه میداشت.
۳. باغ شاه بهشهر
باغ شاه در حقیقت هسته اصلی مجموعه باغهای بهشهر بوده و عمارت دیوانخانه در آن قرار داشته است. وسعت این باغ در حدود ۸۰۰۰۰ متر مربع است و در وسط این باغ ساختمان بزرگی بنا گردیده که به چهل ستون شهرت داشت. “در جنب عمارت، استخر بزرگی به مساحت ۵۰۰ متر احداث شده بود که در میان استخر شبهای مهتاب با قایق دستی مشغول تفریح و سرگرمی بودهاند”. باغ شاه با دیوارهای بلند سنگی و سروهای چند صد ساله، جوی آب سنگی، حوضچهها و سنگفرشهای اطراف آن که تا پشت عمارت امتداد مییافت، با کمی تغییر همانگونه که سیاحان تصویر آن را بازگو نمودهاند باقی است.
۴. باغ شمال
“باغ شمال در قسمت شمالی باغ شاه وجود داشت که دارای حمام و ساختمانهای متعددی بوده است. هنوی (۱۱۵۴ ق.) نیز این باغ را چنین شرح میدهد: “این دروازه به خیابان طویل گشوده میشود که در هر طرف خیابان سی ساختمان برای گارد سلطنتی بنا شده است، این قسمت ورودی به باغ شاهی و در حقیقت باغ شمال است”.
۵. باغ تپه
باغ تپه در سمت شرق باغ شاه واقع بوده و به دلیل ارتفاع بیشتر نسبت به باغهای اطراف، به این نام خوانده میشد. دلاواله از باغی مینویسد که برای زنان شاه ساخته شده و دورتادور آن دیوار قطوری با برج و بارو دارد. “محوطه آن پر از درختان خوشبو بوده است و در وسط باغ جائی که خیابانها همدیگر را قطع میکند عمارتی هشتگوش کوچک و بلند مختص زنان بوده است.
۶. باغ چشمه
باغ چشمه در بخش جنوب شرقی باغهای بهشهر و با زاویهای متفاوت از آنها واقع شده است. فریزر در سال ۱۲۳۸ قمری آن را چنین توصیف کرده است: “در میانه، جویی آبی است که کف آن سنگ است و آبشارهای متعددی در مسیر آن است، دو طرف این جوی سروهای کهنسال زیبا و درختان مرکبات است. بنای این باغ را چشمه عمارت مینامند و بر چشمهای پُر آب ساخته شده که از زمین میجوشد.
۷. باغ صاحبالزمان
نوشتههای تاریخی در مورد باغ صاحبالزمان بسیار اندک میباشد؛ ملگنوف به نقل قول از هنوی در بازدید وی از این باغ مینویسد: “سفرهخانه در عمارت صاحبالزمان بوده که برای حرمت آزرم بیشمشیر بدانجا درون آمدندی”.
۸. کاخ صفیآباد
در بالای تپه بسیار مرتفع از شهر بهشهر و سمت غرب مجموعه باغها عمارت فوقالعاده مجللی وجود دارد که به کاخ صفیآباد مشهور است، “این بنا در سال ۱۰۱۰ ق. به فرمان شاه عباس کبیر به ترتیب دو اشکوبهای ساخته شده است”.
۹. باغ عباسآباد
مجموعه تاریخی عباسآباد بهشهر که به همراه هشت باغ دیگر ایرانی در لیست آثار میراث جهانی ثبت شد، به فاصله ۹ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان بهشهر، برفراز ارتفاعات البرز و در دل جنگل انبوه واقع گردیده است. هربرت از این کاخ در حدود سیصد سال قبل یعنی بلافاصله پس از اتمام ساختمان آن، دیدن کرده و خاطر نشان ساخته که “کاخ مزبور، به خاطر منظره بدیع و زیبا و مجسمهها و تابلوهای آب و رنگ و بیشهای که انواع و اقسام وسایل بازی و تفریح در آن موجود است، مافوق یک کاخ ییلاقی است و از کاخهای دیگر شاه عباس عالیتر است” (عسگری، ۱۳۵۰: ۲۱۸).
یکی از بناهای ماندگار در این مجموعه چشمه عمارت مستقر در داخل دریاچه است که به صورت جزیرهای در میان آن خودنمایی میکند. چشمه عمارت در میان استخر بنایی است آجری به شکل چهارطاقی که زمانی سطح فوقانی آن بستر بنایی با مصالح چوب و سقفی سفالی را تشکیل میداد.
۱۰. گلباغ
محوطه گلباغ به فاصله ۶۰۰ متری از باغ اصلی مجموعه عباسآباد واقع شده است. محوطه مذکور در ادامه یک شیب قرار داشته به نحویکه شیب را بریده و آن را به صورت یک سطح تقریباً صاف درآوردهاند. اختلاف ارتفاع محوطه فوق نسبت به باغ در حدود ۱۰ متر میباشد.
در سیصد و بیست و هفتمین گفتمان هنر و معماری که به شرح باغ های ایرانی مازندران می پردازد، خانم دکتر پرستو عشرتی و آقای دکتر وحید حیدرنتاج سخن خواهند گفت که با نمایش فیلم همراه است. دبیر پنل گفتگو آقای مهندس امیرعباس ابوطالبی هستند.
زمان: چهارشنبه ۱۶ مرداد ۱۳۹۸ از ساعت ۱۵:۳۰ الی ۱۷:۳۰
مکان: موزه هنرهای دینی امام علی (ع) خیابان ولیعصر (عج) – بالاتر از ظفر – بلوار اسفندیار – شماره ۳۵
