روستای اصفهک نمادی از ساختمان های خشتی وگلی ایران
روستایی که بعد از ۲۵ سال از تخریب زلزله وروند تجدید حیات روستا
مقدمه :
تصور نمی رود که همه مردم ایران نام شهرهای کوچک ایران وموقعیت جغرافیایی وسابقه تاریخی آنها مطلع باشند چه برسد به روستا های ایران که در این راستا نگارنده با تحقیق وتفحص بسیار توانست مدارکی دال بر سابقه و اطلاعاتی از روستایی بنام روستای اصفهک دست یابد که نتایج تحقیق را جهت مطالعه علاقمندان به رشته تحریر در می اورد .
گفتار اول : نام روستا و موقعیت مکانی اصفهک :
شناخت روستای اصفهک که به روستای پر ماجرا معروف است.
زمانی که نام این روستا را میشنوید شاید بیاد اصفهان بیفتید اما ان روستا یکی ازروستا های خراسان جنوبی و از توابع دیهوک به حساب میاید ودر ۳۵ کیلومتری طبس قراردارد .
موقعیت و سابقه تاریخی روستای اصفهک :
اصفهک روستایی تاریخی در ۳۵ کیلومتری شرق شهر طبس است ودر جریان زمین لرزه روز ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ به شدت آسیب دید وبا کشته شدن بیش از ۸۰ نفر از ساکنان آن روستای تاریخی که سده ها در آن روستای تاریخی محل ساکن و سکونت داشتند متروکه گشته وبتدریج خالی از سکنه شد به گونه ای که حدود پنج سال پس از زلزله تقریبا نشانی از سکونت در روستا به چشم نمی خورد و با متروکه شدن روستای تاریخی فرآیند فرسایش وتخریب آن در معرض عوامل طبیعی و انسان نیز قرارداشت شدت یافت به گونه ای که در بازه زمانی بیست وپنج ساله تاثیر فرسایش بر باقیمانده ابنیه خشتی روستا به مراتب بیشتر از تخریب ناشی از زمین لرزه گردید .
ساختار منحصر به فرد معماری روستا ازیک سو ومنظر طبیعی جالب توجه بافت روستا در کنار در تمام خاطرات شیرین زندگی در روستا از عواملی بودند ایده وشوق بازگشت به روستای تاریخی و مرمت آن را برای ساکنان ایجاد میکرد
روند باز سازی و مرمت روستا بعد از بیست وپنج سال :
باشکل گیری ایده مرمت در ذهن جوانان روستا نخیستین اقدامات باز سازی شامل نقشه برداری /محله بندی و برداشت گذرهای روستا درخلال سالهای ۹۲-۱۳۹۱ انجام شد ودر اوایل سال ۱۳۹۳ ودر پی بازدید اتفاقی آقای مهندس پارسی(یکی ازمتخصصان مرمت کشور)از بافت روستایی وآشنایی با اقدامات صورت گرفته در آن آهنگ فرایند مرمت و باز سازی روستا شدت گرفت.
درطول ده سال وبا همت وی بیش ازچهار گروه دانشجویی باحضور در روستا به تکمیل اسناد مطالعاتی وتهیه نقشه های موجود بیش از ۴۰ بنا وآماده سازی نقشه های مرمت ومعماری بیش ازپانزده بنا وآموزش فنی جوانان روستا است که با پشتبانی علمی و فنی مهندسان مشاور عمارت خورشید تهیه شده است نتیجه گیری این اقدامات بهره گیری از امکانات مرمت و مشارکت ساکنان روستا در فرآیند باز سازی روستایی واحد های مسکونی اصفهانک است.
شایان ذکر است با اقدامات باز سازی پس از حادثه که بلافاصله بعد ار زلزله شروع شده بود بازماندگان در خانه هایی که جهت اسکان موقت احداث شده بود مستقر شدند ویه تدریج وبا ساخت روستا ساکنان به بخش نوساز که عمدتا” واحد های حیاط دار بود وباسبکی متفاوت با الگوی خانه های بومی ساخته می شدند به تدریج نقل مکان کردند. شایان ذکر است که بیش از ۱۰ نفر از جوانان روستا در مراحل مرمت واحد های مسکونی آموزش دیده و اقدامات باز سازی را زیر نظر مرمت گران متخصص انجام دادند .
تجدید بنای حمام و مرمت مسجد قدیمی ومقبره های خانوادگی مجاور آن خانه / ساباط و خانه دو صفه در کنار باز سازی صورت گرفته با مشارکت اهالی روستا صورت گرفته و که طبق برنامه قرار بود که تا پایان سال ۱۳۹۵ مرمت چهار خانه روستا به همراه ساختمان هییت (رستوران) واحیای حمام کوچک ( قدیمی )تکمیل گردد .
با همت گروه ۵ و ۷ واساتید دانشگاه تکنیک وین ورکشاپی باعنوان معماری گلی برگزار گردید که هدف گروه مطالعه وبررسی معماری گلی شهر های شیراز /کرمان/ یزد و روستای تاریخی اصفهک در جزیره قشم در سال ۱۳۹۳ برگزار شد ودر نتیجه این مطالعات کتابی با عنوان Tradiyional architecture on qeshm island در دانشگاه تکنبک وین بچاپرسید علاوه برفعالیت های فوق برگزاری چند ورکشاپ با عنوان معماری سبز در کشورهای اروپایی و شرکت در نمایشگاه اکسپو میلان .بینال ونیز در سالهای ۲۰۱۵ و۲۰۱۶حایز اهمیت میباشد.
در خاتمه این مطالعات اندک از مدارکی بود که توانسته ام در این مورد جمع آوری نمایم .
هدف از نگارش این مقاله اهمیت دادن به معماری خشتی وگلی در مناطق کویری است .
راه های ارتباطی در محدوده ۱۰۰ سال قبل :
در سالهای بسیار دور جاده ها بیشتر خاکی بوده و حتی بین برخی روستا ها با دهات و یا شهر های مجاور فاقد راه بوده به مفهوم مطلق بوده و حتی رفت و آمد به شهرهای مجاور به ندرت انجام می شد و ارتباط روستا ها از جاده مال روانجام می شد و تا حدود ۱۰۰سال قبل یا بیشتر ارتباط بین شهر ها از طریق جاده خاکی که بعد از اصلاح عرض گذر وشن ریزی بروی بنام جاده شوسه معروف گردید.
مصالح مصرفی در ساختمانها ی گلی :
در گذشته های دور فقط ایرانیان با خشت خام وبعد از مدتی با خشت پخته ( آجر) وملات گل احداث بنا اقدام می کردند. درمناطق کویری که جنس خاک که معمولا”خاک رس مناسب خشت خام بود برای احداث بتا ازخشت خام با ملات گل استفاده می شد وساختمانها با شناخت مصالح سازگار بامحیط که همان خاک و آب بود ساختما نها را با ملات گل بنا میکردند .
شایان ذکراست که درساختمانهای خشتی با ملات گلی باتوجه همگنی مصالح از نظر جنسیت حالت یکپارچگی ایجاد می شدو می توان گفت که دیوارها تقریبا با هم یکپارچه می شدند وفقط نفوذ آب باعث گسستگی دیوار ها و بنا می شد .
پوشش سقف با طاق قوسی و در درون دیوارها تیرهای چوبی افقی در روی دیوارها قرار می گرفت و همزمان چند تیر چوبی به فواصل معینی بصورت عمودی(دراصطلاح جدید شناژ قایم) قرار می گرفت و مجدد این تیرها ی عمودی به تیرهای افقی روی دیوار متصل میشد که باعث انسجام و پیوستگی دیوار ها به هم بود .
زیر سقف های تیر پوش و یا قوسی چند تیرچوبی برروی دیوارافقی قرارمیگرفت که به تیرک های چوبی متصل میشد .شایان ذکر است که بناهای خشتی بسیار پایدار بوده وفقط رطوبت و جریان آب وآب باران باعث تخریب آن می شد . باتوجه باینکه درمرور زمان حفاظت از بناهای خشتی بطور کامل ودر صورت لزوم رفع معایب و صدمات بنا انجام نمی شد موجب تضعیف دیوارها میگردیدکه در زلزله تخریب میشد .
شایان ذکراست بدلیل قطور بودن ضخامت دیوارهای خشتی و گلی صدمات کمتری از صدمات به ساختمان وارد می گردید.
اگر به ساختمانهای پایدار گلی قدیمی نکاهی دقیق شود مشخص میگردد که در محدوده حدود ۵۰ الی ۱۲۰ سانتیمتر از نشمن دیوار برروی زمین از سنگ و یا نمای سنگ و یا اندود های ضد رطوبت همانند ساروج در نما استفاده شده است که مانع فرسایش از آب ورطوبت میگردیده و مانع تضعیف استحکام دیوار شده است .
بیژن علی آبادی
دی 1403